(1861-1920). Ο Ιωάννης Κονδυλάκης γεννήθηκε στην 'Ανω Βιάννο της Κρήτης, γόνος γνωστής οικογένειας αγωνιστών του νησιού. Σε παιδική ηλικία κατέφυγε ως πρόσφυγας με την οικογένειά του στον Πειραιά και επέστρεψε στη γενέτειρά του το 1869. Εκεί έμαθε και τα πρώτα γράμματα. Στη συνέχεια ξεκίνησε τις γυμνασιακές σπουδές του στο Ηράκλειο και το 1884 αποφοίτησε από το Βαρβάκειο γυμνάσιο της Αθήνας. Μεσολάβησε διακοπή των σπουδών του από το 1877 και ως το 1883, περίοδος κατά την οποία πήρε μέρος στην επανάσταση της Κρήτης, εργάστηκε στο Εφετείο και το Ειρηνοδικείο Χανίων και στις λιμενικές Αρχές της Σητείας και ξεκίνησε τη δημοσιογραφική του δραστηριότητα σε εφημερίδες των Χανίων. Το 1884 διακρίθηκε στο διαγωνισμό διηγήματος του περιοδικού Εστία με το έργο του Η Κρήσσα ορφανή και εξέδωσε την πρώτη συλλογή διηγημάτων με τίτλο Διηγήματα. Γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, για λόγους οικονομικής ανέχειας όμως δε μπόρεσε να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Ξανάφυγε για την Κρήτη, εργάστηκε ως δάσκαλος στο Μώδι της Κυδωνίας, σύντομα όμως παραιτήθηκε και ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία αρχικά στα Χανιά και στη συνέχεια στην Αθήνα, όπου κατέφυγε το 1889 διωγμένος από τις τουρκικές αρχές, εξαιτίας του πατριωτικού περιεχομένου των έργων του. Στην Αθήνα συνεργάστηκε με πολλές εφημερίδες ('Αστυ, Εφημερίς, Σκριπ ) και από το 1865 έγινε μόνιμος συντάκτης στο περιοδικό Εμπρός με το ψευδώνυμο Διαβάτης. Παράλληλα σύχναζε στο φιλολογικό καφενείο του Ζαχαράτου και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στους λογοτεχνικούς κύκλους. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος και πρώτος πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Συντακτών. Βαθιά επίδραση στην ψυχοσύνθεσή του άσκησε ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος. Το 1918 έφυγε ξανά για την Κρήτη και επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια. Επέστρεψε στα Χανιά το 1919 σε πολύ άσχημη ψυχολογική κατάσταση και ένα χρόνο αργότερα προσβλήθηκε από ημιπληγία και πέθανε στο Πανάνειο νοσοκομείο του Ηρακλείου. Στο χώρο της δημοσιογραφίας ο Κονδυλάκης ασχολήθηκε κυρίως με το χρονογράφημα. Συνολικά δημοσίευσε περίπου 6000 χρονογραφήματα, καλλιεργώντας το είδος και προσδίδοντας του λογοτεχνική αξία. Έγραψε επίσης επιφυλλίδες, σχολικά αναγνώσματα και επαναστατικά απομνημονεύματα, ενώ συμπλήρωσε την Ιστορία των Επαναστάσεων της Κρήτης των Ζαμπέλιου και Κριτοβουλίδη και μετέφρασε γαλλικά μυθιστορήματα και τα 'Απαντα του Λουκιανού. Στο χώρο της λογοτεχνίας ασχολήθηκε κυρίως το διήγημα και τη νουβέλα. Τα έργα του τοποθετούνται στο πλαίσιο της ηθογραφικής πεζογραφίας με αξιόλογα ψυχολογικά και ψυχογραφικά στοιχεία και ιδιαίτερη αίσθηση του χιούμορ. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί και η γλώσσα του, μείγμα λόγιας έκφρασης και κρητικής διαλέκτου. Τα πιο γνωστά έργα του είναι ο Πατούχας, η Πρώτη Αγάπη και το Όταν ήμουν δάσκαλος. 1. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Ιωάννη Κονδυλάκη βλ. Κωστίου Κατερίνα, «Κονδυλάκης Ιωάννης», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό5. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1986, Μαυροειδή - Παπαδάκη Σοφία, «Κονδυλάκης Ιωάννης», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας8. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ. και Στεργιόπουλος Κώστας, «Ιωάννης Κονδυλάκης», Η παλαιότερη πεζογραφία μας· Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμοΣτ΄ (1880-1900), σ.324-391. Αθήνα, Σοκόλης, 1997.

Από τις ιστοσελίδες του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου - http://book.culture.gr/logotexnes/result.html

Kαλώς τονε... Tι; Συγγραφέας; Δηλαδή; A; γράφεις βιβλία. Xάρηκα πολύ. Tους έχω σε μεγάλη υπόληψη αυτούς που γράφουνε βιβλία-μιλάω σοβαρά. Kάτσε, λοιπόν. Nα, σ' εκείνο το πεζούλι, δεν περισσεύει άλλη καρέγλα... Όμορφα είν' εδώ; Σαν εξοχή; Δηλαδή το ανοιχτό γκερίζι που τρέχει ανάμεσα στην ξεραΐλα και τραβάει για κάτω; 'Ακουσε παληκάρι μου, για ν' αγαπιόμαστε, καλύτερα να παρατήσομε το κογιονάρισμα: και τη δικιά μου υπόληψη για τα βιβλία, και τα δικά σου παινέματα για το ρημάδι μου. Λοιπόν; A, γράφεις ένα βιβλίο για κείνη τη χαμένη πολιτεία και μου ζητάς να σ' αρμηνέψω. 'Ακουσε. Πάνε από τότε κάπου σαράντα χρόνια, σωστά σαράντα χρόνια. Όχι πως τα περασμένα μετριούνται με τα χρόνια που μας χωρίζουνε από κείνα, ούτε και η απόσταση από τα μέρη μας μετριέται με τα μίλια. Για τον έναν, είναι και τα δυο τόσο μακρυά, σα να μην υπήρξανε ποτέ. O άλλος, τα 'χει πάντα μπροστά του ζωντάνα, λες κ' είναι τούτη η ώρα. Aνάλογα με το αίσθημά μας είναι και τα δυο. Για μένα; Xμ, πώς να σου τ' ορίσω; Aς πούμε, πως η ψυχή μου καθαρίστηκε από την έχθρητα. Tι; Έχθρητα για κείνους που μας διώξανε από κει κάτω; Όχι μονάχα για κείνους. Aκόμα και γι' αυτούς που είχαν έρθει.

Tι φτιάνω τώρα; Nα: -Γιακουμή, μου λέει τ' αφεντικό, αρκέσου στις σαράντα σου δραχμούλες μεροκάματο. Eχτιμώ την εργασία σου, μου λέει, μα πρέπει να βάζω λεφτά στη μπάντα για να μεγαλώσω το εργοστάσιο... Όχι, δε δουλεύω στο εργοστάσιό του. Δουλεύω της γης του, πρεβολάρης σ' ένα μεγάλο καρπερό πρεβόλι. T' αγαπάω το πρεβόλι του, κι όπως εγώ δεν έχω τίποτα δικό μου ν' αναστήσω, του δίνω την κάθε στάξη του ιδρώτα μου. Tο χώμα μου 'φαγε τα νύχια ίσαμε τις ρίζες. Mα, να πεις, ο κάθε άνθρωπος έχει τη φιλοδοξία του. H φιλοδοξία του αφεντικού, είναι να μεγαλώνει το εργοστάσιο. Έτσι κι εγώ, ακόμα τώρα, στα χρόνια μου, έχω τη δικιά μου φιλοδοξία: ν' αποχτήσω δικό μου κασμά, δικιά μου τσάπα, δικό μου κλαδευτήρι. Eκείνα που 'χα εκεί κάτω, καήκανε-κάηκε το στειλιάρι τους και λιώσανε τα σίδερα. Mπορεί και να πετάξανε στον ουρανό, μαζί με την καμπάνα και το ράσο... Eίταν όμορφα σύνεργα, τα φούχτιαζες και τα 'νιωθες σα μάκρος του χεριού σου. Nαι, την ίδια δουλιά έκανα κι εκεί, μα στο δικό μου το μπαξέ. Mπαξεβάνης. Nα το γράψεις κι αυτό: ο Γιακουμής ο Mπαξεβάνης. Πολλοί απ' όσους το διαβάσουνε, θα θυμηθούνε τ' όνομά μου... Όμορφη γης, καλωσυνάτη, σ' αγάπαγε κι αυτή. Kαι σε μιαν άκρη του μπαξέ, είτανε το σπιτάκι μας. Mπορεί όχι πολύ πιο μεγάλο από τούτη την καλύβα, μα χτισμένο με ξερολιθιά, όχι με πλίθες, με γκαζόκασες και τενεκέδες. Kαλοσουβαντισμένο από μέσα, με ασβεστωμένο τζάκι, σκεπή από κεραμίδια, όχι από πισσόχαρτο. Στα λέω αυτά, μόνο και μόνο για να καταλάβεις πως είμαι από το λαό, πως δε μεγαλοπιάνομαι. Θα το 'χεις καταλάβει δα κι από το λέει μου, δεν ξέρω να πω καλαμαράδικα... Tι; Aν μου λείπει ο μπαξές μου; Για φαντάσματα τώρα θα μιλάμε; Nα ο μπαξές μου: αυτός ο τενεκές με το γεράνι κ' η γλάστρα με το βασιλικό. Σε δυο - τρεις μήνες θα ξεσποριάσει ο βασιλικός. Θα τον βγάλω τότε και θα φυτέψω μια κόκκινη γαρουφαλιά. Tο Nοέμβρη πια. Δεν ξέρω αν καταγίνεσαι με την κηπουρική, μα πριν από της Aγίας Aικατερίνας, δεν πιάνουν οι γαρουφαλιές. Eγώ θα τη φυτέψω ανήμερα. Έχω το λόγο μου.

Δεν έχω τίποτ' άλλο να σου πω. Eίδες το μπαξέ μου, είδες και το καλύβι μου. Kαι στάθηκες τυχερός που πρόκανες να τα δεις. Γιατί μια μέρα θα γιουρουντάρει ο ζαπτιές-ο χωροφύλακας θέλω να πω-μαζί μ' εργάτες, να μου το γκρεμίσουνε. Eξόν αν τους προλάβει το ρέμα, καμμιά νύχτα του χειμώνα, και μας συνεπάρει παρέα, πέρα στο γιαλό. Mα μπορεί ώσαμε τότε να 'χω φυτέψει την κόκκινη γαρουφαλιά. Ύστερα, νυν απολύεις τον δούλον σου, όπως ήλεγε κι ο παπα - Nικόλας. Mα η γαρουφαλιά θα μείνει. Kάποιος θα τη χαρεί... 'Αμε τώρα στο καλό. Aυτά είχα να σου πω.

Tι; A δε σου μιλήσω για κείνη την πολιτεία, δε θα μπορέσεις να γράψεις το βιβλίο σου; Kαι ήρθες επίτηδες σ' εμένα, κι όχι σε άλλον απ' ούλον το συνοικισμό, γιατί έχεις ακουστά το Γιακουμή το μπαξεβάνη; Λέγετο κι ας είν' και ψέματα. M' έφερες στο φιλότιμο. Kάτσε λοιπόν. Θα σου μιλήσω για τα τσερκένια.

Eίδες ποτέ σου πολιτεία να σηκώνεται ψηλά; Δεμένη από χιλιάδες σπάγγοι ν' ανεβαίνει στα ουράνια; E, λοιπόν, ούτε είδες ούτε θα μεταδείς ένα τέτοιο θάμα. Aρχινούσανε την Kαθαρή Δευτέρα-ήτανε αντέτι-και συνέχεια την κάθε Kυριακή και σκόλη, ώσαμε των Bαγιών. Aπό του Xατζηφράγκου τ' Aλάνι κι από το κάθε δώμα κι από τον κάθε ταρλά του κάθε μαχαλά της πολιτείας, αμολάρανε τσερκένια. Πήχτρα ο ουρανός. Tόσο, που δε βρίσκανε θέση τα πουλιά. Για τούτο, τα χελιδόνια τα φέρνανε οι γερανοί μονάχα τη Mεγαλοβδομάδα, για να γιορτάσουνε την Πασχαλιά μαζί μας. Oλάκερη τη Mεγάλη Σαρακοστή, κάθε Kυριακή και σκόλη, η πολιτεία ταξίδευε στον ουρανό. Aνέβαινε στα ουράνια και τη βλόγαγε ο Θεός. Δε χώραγε το μυαλό σου πώς μπόραγε να μένει κολλημένη χάμω στη γης, ύστερ' από τόσο τράβηγμα στα ύψη. Kαι όπως κοιτάγαμε όλο ψηλά, τα μάτια μας γεμίζανε ουρανό, ανασαίναμε ουρανό, φαρδαίνανε τα στέρνα μας και κάναμε παρέα με αγγέλοι. Ίδια αγγέλοι κι αρχαγγέλοι κορωνίζανε ψηλά. Θα μου πεις, κι εδώ,

Η επαφή με τον φυσικό χώρο γύρω μας, προπάντων όταν αυτός έχει εμπλουτισθεί από το χρόνο με τα σημάδια του ιστορικού παρελθόντος, γεννά κάθε φορά μέσα μας ένα καινούριο ψυχικό περιεχόμενο, που είναι δυνατό είτε να εξατμιστεί κατόπι βαθμιαία ή να αποκρυσταλλωθεί -σε κάποια μορφή καλλιτεχνικής δημιουργίας. Το περιεχόμενο αυτό είναι απόρροια όχι μόνο της χρονικής στιγμής της μέρας ή της εποχής του χρόνου ή ακόμη της συγκεκριμένης συναισθηματικής κατάστασης του ανθρώπου, αλλά και της γενικότερης καλλιέργειας του, των ποικίλων εμπειριών, τυχόν αναλογικών συνειρμών, της ατομικής ευαισθησίας επίσης, στοιχείων που θα μπορούσαμε να τα θεωρήσουμε συστατικά της ωριμότητας του ανθρώπου, πάντα σχεδόν συναρτημένης με μια κάποια ηλικία.

Ο ελληνικός χώρος, πλούσιος σε στοιχεία φυσικής ομορφιάς και φορτισμένος με τον παλμό της ιστορίας, είναι, κατά παράδοση πια, πηγή έντονων ψυχικών κραδασμών που μετουσιώθηκαν κατά καιρούς, μέσα στον μακρό χρόνο, σε έργα λόγου σημαντικά ή ασήμαντα.

Καρπός λόγου μιας ώριμης επαφής του ποιητή (ύστερα από πολλές άλλες παλιότερες) με τον ελληνικό χώρο, επαφής σε καιρό που «εξαντλεί τον ασημί του κρόταφο», είναι το τελευταίο· ποιητικό βιβλίο του Κύπρου Χρυσάνθη που έχει τον λυρικό τίτλο «Πέρα απ’ την Ελλάδα ο ήλιος» και τον υπότιτλο «οδοιπορικό».

Ποιήματα επομένως γεννημένα από ταξίδια και περιδιαβάσεις στους ελληνικούς τόπους περιέχει η μικρή αυτή ποιητική συλλογή (σελίδες 22) . Ποιήματα—λυρικές εκρήξεις από την αγαλλίαση ή τον στοχασμό που διεγείρουν οι ελληνικοί χώροι. Ένας χείμαρρος συναισθημάτων διαρρέει τα ποιήματα αυτά, χείμαρρος που εκλύεται μπροστά στο δραματικό κάλλος της ελληνικής φύσης και το τραγικό της ελληνικής ιστορίας.

Στα περισσότερα ποιήματα ο ποιητής βρίσκεται σε μιαν έκσταση που αποκορυφώνεται στο τελευταίο μέρος. Σ' αυτόν τον εκστασιασμό σου δίνει την εντύπωση ότι έχει κάνει το μεγάλο άλμα έξω από τον φυσικό βιολογικόν άνθρωπο: γίνεται ο ίδιος ένας ρυθμός που μετρά το χώρο και το χρόνο σε μιαν ατέλειωτη γραμμή:

«Εδώ πια παύεις να μετράς τις μέρες σου:
εδώ μετράς τις ιστορίες
μετράς τις λάμψεις
μετράς τη γη
τον ουρανό
τη θάλασσα
μετράς...»
(Καλοκαιρινά Δρομολόγια XXXIV)

Όσο κι αν όλες οι αισθήσεις συμμετέχουν στην ηδονική απόλαυση αυτού του τόπου, που στάθηκε το αγάπημα των θεών, εκείνη που συνέχει τα πάντα γύρω της είναι η όραση. Και δε μπορεί να μη συναρπάζεται η ματιά, όταν γύρω τα -καταυγάζει όλα ένα απέραντο φως. Στις 22 σελίδες των ποιημάτων σαράντα φορές επανέρχεται η λέξη «φως» και εικοσιτέσσερις φορές ο «ήλιος», ενώ πολλές άλλες η «λάμψη» και ο «λαμπερός». Η κυριαρχία του φωτός είναι απόλυτη:

«Όπου κι αν πας σε κυνηγά το φως»
(Γύρω από την Ακρόπολη III)

«Στο Ρίο κι Αντίριο κάθησα και μέτρησα το φως»
(Καλοκαιρινά Δρομολόγια XIV)

«Εδώ το φως απογυμνώνει,
εδώ το φως βυθομετρά...
σ' ευδαιμονεί το φως και σ' εμψυχώνει»
(Δελφικοί Διάλογοι, 6)

Και το αποκορύφωμα:
«Παραληρώ από φως!»
(Δελφικοί Διάλογοι, 8)

Κάτω από τούτο το σπαρταριστό, το αποκαλυπτικό, το διεισδυτικό φως, απλώνονται η ομορφιά του τοπίου, το σπασμένο μάρμαρο και τ' άλλα απομεινάρια της τέχνης, η μνήμη της ιστορικής περιπέτειας, ο άνθρωπος μέσα στο ιστορικό παρελθόν, ο σημερινός άνθρωπος μέσα στα στοιχεία του παρελθόντος:

«Στη θάλασσα το Πούρτζι μαργαρίτα.
Το βλέπει περισσότερο η καρδιά.
Θαρρώ πως είναι βρεφικό ξεμύτισμα
σαν το κεφάλι σπουργιτιού που καθρεφτίζει στο νερό το ράμφος του»
(Καλοκαιρινά Δρομολόγια II)

«Η Τίρυνθα δεν έχει μάτια:
μονάχα οστά και σφόντυλους και οπές.
Κι όμως μας μελετά»
(Καλοκαιρινά Δρομολόγια XXIV)

«Ειν' φανερή του Ελλανοδίκη Δευκαλίωνα η ταραχή. Ασκήθηκε στην κρίση των αγώνων σιτιζόμενος στο πρυτανείο. Τιμή μεγίστη... Στην πόλη του σαν επιστρέψη πλούσιος ψυχικά θα νιώση πόσο σεβασμό θα του έχη ο κάθε συμπολίτης. 'Αξιζε πράγματι που αμέλησε λιγάκι τα συμφέροντά του — εμπόρια, κτήματα και θέσεις.»
(Διαλογισμοί στην Ολυμπία, V)

«Και το παιδί που αμέριμνο σπουδάζει,
τα δήματα πατώντας από μάρμαρο σε μάρμαρο
σαν το σπουργίτι,
το μέγα θαύμα χαιρετά»
(Γύρω από την Ακρόπολη, Ι)

Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό στοιχείο στο ποιητικό αυτό βιβλίο είναι ο επιγραμματικός λόγος. Σε παλαιότερη εργασία μου είχα ασχοληθεί με την ιδιαίτερη αυτή διάσταση της ποίησης του Κ. Χρυσάνθη: την ικανότητα του ποιητή να διατυπώνει το λόγο του με τέτοιο τρόπο, ώστε να παίρνει τον τόνο του επιγράμματος. Εδώ η επιγραμματική διατύπωση έρχεται είτε για να αποδώσει μ' έναν ιδιότυπο τρόπο την ιδέα είτε σαν απόληξη—συμπύκνωση της έκστασης και του θαυμασμού του ποιητή μπροστά στην Ελλάδα—χώρο ή την Ελλάδα—ιστορία:

«Τ' αχνάρι γράφει τη ζωή, η ροή το χρόνο»
(Καλοκαιρινά Δρομολόγια, XVIII)

«Από την άνοιξη ξεμύτησε ο Θεός,
από τον ήλιο ο άνθρωπος...
το κάλλος απ’ τον Έλληνα»
(Δελφικοί Διάλογοι, 2)

«Το πνεύμα υπέταξε τον όχλο
σ’ ένα σωρό οστά των Ελλήνων»
(Ο τύμβος του Μαραθώνα)

«Του ελληνικού του κάλλους η λατρεία κάλλος βαθύ»
(Ναός του Σουνίου)

Ένα τρίτο θέμα που επανέρχεται στα ποιήματα είναι η ιδιαίτερη πατρίδα του

Τον γνώρισα, όταν αποφυλακίστηκε. Έπαιζε καλό σκάκι και ήθελα να με μάθει κι εμένα μερικά από τα τερτίπια του.

Κάποια ημέρα τον πέτυχα, τυχαία, στο καφενείο. Δεν έβγαινε ταχτικά στα καφενεία και στις πλατείες. Φοβότανε τους συγγενείς του θύματος του. Κι όταν έβγαινε, καθότανε πάντα με τις πλάτες στον τοίχο και το αυτόματο πιστόλι στο ζωνάρι κρυμμένο.

Τον κάλεσα στο σπίτι για σκάκι και για φαγητό. Δεν είχε μάθει καλά τι άνθρωπος είμαι και είχε, στην αρχή, τις επιφυλάξεις του. Σαν έμαθε, από τους δικούς του ανθρώπους, τι άνθρωπος είμαι, δηλαδή πως δεν κινδυνεύει η ζωή του από μένα, ερχότανε και παίζαμε σκάκι στο σπίτι μου κι ένιωθε απόλυτη σιγουριά κοντά μου.

Πολλές βραδιές ερχότανε, χωρίς να με προϊδεάσει. Πάντα με τα χέρια γεμάτα. Ή με ψάρια, ή με χέλια ή με αγριοπούλια. Αν και δεν έβλεπε καλά, ήταν καλός κυνηγός.

Κάποιο βράδυ, αφού χορτάσαμε σκάκι και τάβλι, πιάσαμε την κουβέντα γύρο από την πολιτική κι από την πολιτική στο... φόνο, που είχε κάνει και που φυλακίστηκε για έξι χρόνια... Κι άρχισε:

— Αχ!.. αχ... αχ... Ήτανε μαύρη ώρα! Τη μαύρη ώρα κανένας δεν την ξέρει. Δεν είναι δική του, άλλοι του την καθορίζουνε. Έτσι έγινε και πέσαμε στον εμφύλιο και χάσανε μανούλες τα παιδιά τους και τα κλαίνε ακόμα. Έτσι έγινε και με μένα. Έκανα το κακό, μετάνοιωσα αμέσως... αλλά αυτό δεν λέει τίποτα, όταν δεν μπορείς με τη μετάνοια να θεραπεύσεις το κακό. Ας είναι. Είμαστε αδερφικοί φίλοι με το μακαρίτη. Μαζί κάναμε την αντίσταση, μαζί τα σαμποτάζ, μαζί στις εξορίες. Κάποιον καιρό μας αφήσανε. Εγώ είχα ένα εξώγαμο. Είχα κάνει δικαστήριο και το είχα αναγνωρίσει. Στην Πάτρα αυτή δουλειά. Πήγα τις είδα και τις δύο —μάνα και κόρη. Δεν με ρώτησαν, αν πεινάω. Δεν είχα δεκάρα στην τσέπη. Βγήκα. Φτάνοντας στα Ψηλαλώνια τον αντάμωσα τυχαία. Πού πας — πού πάω... κάπου καθήσαμε. Κάτι τσιμπήσαμε. Είχε κείνος κάτι φράγκα· πληρώσαμε. Βγήκαμε. Τι θα κάνεις — Τι θα κάνω... Του είπα πως θα 'ρχόμουνα στο χωριό να δουλέψω τα χωράφια μου, να βγάλω ψωμί να φάω. Τα ήξερε και τα χωράφια μου και τα λιβάδια μου. Μου ζήτησε να του νοικιάσω τα λιβάδια μέχρι το Μάρτη. Τα συμφωνήσαμε. Μου έδωσε κάτι φράγκα για καπάρο... Ήμουνα της ανάγκης. Τα κράτησα. Κατέβασε τα πρόβατα στα χτήματα μου και στα λιβάδια μου. Ξεχειμώνιασε καλά. Κάθε ημέρα μαζί. Μοιραζόμαστε τη μπουκιά. Φίλος από τους καλούς, σου λέω!

Πέρασε κι ο Μάρτης και ο μισός Απρίλης και τα πρόβατα του στα χτήματα μου. Εγώ έπρεπε να βάλω να οργώσω τα χωράφια να φυτέψω. Ο καιρός δούλευε σε βάρος μου και υπέρ του. Του μίλησα αδελφικά να φύγει για τα βουνά, σιγά-σιγά, καιρός ήτανε. Μ' έριχνε από ημέρα σε βδομάδα. Τα χοντρύναμε για πρώτη φορά στη φιλία μας. Είχα οργώσει το ένα χωράφι. 'Αφηνε τα πρόβατα, χωρίς λόγο, μέσα στο όργωμα. Ήτανε ατρόμητος νταής. Καπνίστηκα. Πήγα κοντά του... διώχνοντας τα πρόβατα... Τρέχει και μου ζυγιάζει μία με τη μαγκούρα του κατακέφαλα. Ζαλίστηκα. Σαν συνήρθα κι είδα και τα αίματα, θόλωσα. Έτρεξα στο καλύβι και πήρα το δίκανο. Με βλέπει με τα αίματα η νύφη μου, ξαγριώνεται και μου σκούζει: «Σκότωτόνε!.. γιατί θα σκοτώσει!..». Αυτό ήτανε που πάτησε το σκάνταλο κι όχι το δάκτυλο μου. Η μια φωτιά τον πήρε στα στήθια και η άλλη στις πλάτες. Μπαμ! μπαμ! δηλαδή. Αχ! αχ... αχ...

Πέταξα το δίκανο κι ανέβηκα στο βουνό. Τον φορτώσανε σ' ένα κάρο να τον πάνε σε γιατρό. Έζησε κάνα δυο ώρες. Στο δρόμο ξαιμάτωσε. Πάει... Τους έβλεπα από το βουνό... Κατάλαβα πότε ξεψύχησε. Ήρθε ένα καρφί, ένα λαναρόκαρφο ήρθε και νταφ! καρφώθηκε στην καρδιά μου τη στιγμή που βγήκε η ψυχή του. Έκλαψα! Δεν ήξερα τι άλλο να κάνω. Έκλαιγα ούλη τη νύχτα. Ούλα τα τζιτζίκια κιούλα τα μερμήγκια της Γης είχαν στοιβαχτεί στο καύκαλό μου.

Βγήκανε οι αρχές και με ψάχνανε. Δε με βρίσκανε ποτέ εκεί που είχα τρουπώσει. Δυο νύχτες δεν έκλεισα μάτι διόλου. Την αυγή της τρίτης ημέρας πήγα μοναχός μου και παρουσιάστηκα, δίχως δικηγόρο, στις αρχές. Φυλακίστηκα. Έγινε δίκη. Δικάστηκα δέκα τέσσερα χρόνια. Πήγα στις αγροτικές. Εργαζόμουνα. Έμαθα τη ραφτική. Έμαθα και γεωπονικά. Πιο πολλά γεωπονικά. Εκεί, στη φυλακή, γνωρίστηκα και με καλούς ανθρώπους. Ένας απ' αυτούς, με λυπήθηκε και μου έδωσε την αδελφή του. Τη στεφάνωσα κι άνοιξα σπίτι... Τ' άλλα... τα ξέρεις».

Έκανε ν' αχνογελάσει, μα ένα σύννεφο πίκρας κι ενοχής, πισωγύρισε το αχνόγελο εκείνο.

Έφυγα από το χωριό του και χωρίσαμε.

Κάποια Κυριακή ήρθε στο σπίτι μου ανειδοποίητα... με φορτωμένο το τρακτέρ του με τα δυο του —μεγαλύτερα— παιδιά, μ' ολάκερο αρνί, σφαγμένο, με γιαούρτι, με κρασί, με ψωμί από φρεσκοσίταρο, αφρατοζυμωμένο, μ' ένα τσουβάλι πατάτες και με σταφύλια. Παραξενεύτηκα. Δεν του είπα τίποτα. Τοιμάστηκε πλούσιο τραπέζι. Φώναξα και κοινούς φίλους. Περάσαμε καλά. Είπαμε πολλά τραγούδια του καημού και της αχαριστίας.

Και σαν ανέβασε τα παιδιά στην πλατφόρμα και κάθησε στο τιμόνι, μου έκανε νόημα να πάω κοντά του... Πήγα. Έσβησε τη μηχανή. Έσκυψε στο αφτί μου... και ψιθύρισε.

— Έχω και αδέρφια γκαρδιακά, έχω και ξεναδέρφια. Έχω κι αδερφή... Όταν βγήκα από τη φυλακή, δεν μ' έμπασε κανένας στο σπίτι του... Και βρέθηκες...

Γεννήθηκε στη Σμύρνη από γονείς με χιώτικη καταγωγή, βιοπαλαιστές, κι αν μπόρεσε να μορφωθεί και να σπουδάσει, ήταν γιατί εξαρχής, κιόλας στο Δημοτικό, οι επιδόσεις του ήταν τόσο εξαιρετικές, ώστε να μην μπορεί κανείς να τις παραβλέψει. Τον στήριξαν ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος και η Ευαγγελική Σχολή, που τον δέχτηκε υπότροφο για όλα τα μαθητικά του χρόνια. Αποφοίτησε το 1918, αλλά το «άριστα» του πτυχίου του δεν καλύπτει ούτε τις ατέλειωτες ώρες που πέρασε ξεκοκαλίζοντας την πλούσια βιβλιοθήκη της Σχολής, ούτε τη ρητορική του δεινότητα, ούτε την ικανότητά του να συγγράφει στα αρχαία ελληνικά, ούτε τη συνεργασία του στο περιοδικό Αμάλθεια, όπου μαθητής ακόμα δημοσίευε φιλολογικές μελέτες με το ψευδώνυμο Αντιφών. Τελειόφοιτος ίδρυσε το φιλολογικό σύλλογο Επιστημονική Σμυρναίων Σύμβασις και ένα χρόνο αργότερα (1918/19), υπηρετώντας δάσκαλος στο τουρκόφωνο χωριό Γκιαούρκιοϊ της Μαγνησίας, οργάνωσε τον Εθνικόν Όμιλον, που τα μέλη του ορκίστηκαν να μη μιλούν παρά μόνο Ελληνικά. Η τάση του να ιδρύει άτυπους «συνδέσμους» επαληθεύτηκε και στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου φοίτησε από το 1919 ως το 1922. Γρήγορα συγκέντρωσε γύρω του μια ομάδα από Σμυρνιούς, αλλά όχι μόνο Σμυρνιούς, φιλολόγους, αλλά όχι μόνο φιλολόγους συμφοιτητές, και τους έπεισε να πάρουν καθένας τους ένα αρχαιοελληνικό όνομα: Πύθων ήταν ο Κ.Θ. Δημαράς, Ευφορίων ο Β. Τατάκης, Ιοφών ο Α. Καλογεράς, Μάγνης ο Ι. Τσικνόπουλος κ.λπ. Αυτή η ομάδα, που αυτονομάστηκε Αθάνατη παρέα, συνήθιζε να κάνει μακρινές πεζοπορικές εξορμήσεις στους αρχαιολογικούς τόπους, που τότε ήταν οι περισσότεροι άγνωστοι και δεν τους επισκέπτονταν παρά «εγγλέζοι» περιηγητές. Στην τοπογραφική, αρχαιολογική και γενικότερα αρχαιογνωστική ενημέρωση ο Συκουτρής πρωταγωνιστούσε, όπως αναμφισβήτητα πρωταγωνιστούσε και στις πολλές σοβαρές συζητήσεις της παρέας. Δεν ήταν μόνο οι απέραντες γνώσεις του, αλλά και η ευστροφία και η επιχειρηματολογική του δεινότητα που τον καθιστούσαν ακαταμάχητο, διαλεκτικά αντάξιο του σοφιστή Αντιφώντα του Ραμνούσιου, που ο Συκουτρής συνέχιζε να χρησιμοποιεί το όνομά του ­ και βέβαια η «παρέα» δεν παράλειψε στις εξορμήσεις της να επισκεφτεί (με τα πόδια!) τον Ραμνούντα. Μεσολαβεί η Καταστροφή, κι ο Συκουτρής, όσο κι αν ήθελε να συνεχίσει ανώτερες σπουδές, έπρεπε μετά το θάνατο του πατέρα του να συντηρήσει την οικογένειά του. Διορίστηκε στην Κύπρο, στο Παγκύπριο Ιεροδιδασκαλείο της Λάρνακας, όπου υπηρέτησε ως το 1924. Απίστευτο το τι κατόρθωσε μέσα σε είκοσι μήνες. Παράλληλα με τη διδασκαλία, που τον απασχολούσε τριάντα μία ώρες την εβδομάδα και που η επιτυχία της του χάρισε την εκτίμηση και τη φιλία του Μητροπολίτη Κιτίου Νικόδημου, ο νεοδιόριστος φιλόλογος ιδρύει (τι άλλο;) ένα Όμιλο νέων στη Λάρνακα, δίνει διαλέξεις, συμμετέχει ενεργά στην ιδρυτική κίνηση του Συνδέσμου Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως, εκδίδει την Επιστημονική Επετηρίδα των καθηγητών κι ένα περιοδικό δικό του, τα Κυπριακά Χρονικά, όπου δημοσιεύει πλήθος λαογραφικές, αρχαιολογικές, παλαιογραφικές, ιστορικές κ.λπ. μελέτες σε κυπριακά θέματα. Το υλικό τους το συγκεντρώνει πεζοπορώντας εβδομάδες ολόκληρες στα χωριά και τις πολιτείες του νησιού. Ο στόχος του, όσο ήταν στην Κύπρο, έχει διατυπωθεί από τον ίδιο: σκέπτομαι, ή μάλλον ελπίζω να μη μείνω και άλλον χρόνον, αλλ' ακριβώς δι' αυτό θέλω ν' αφήσω καλήν ανάμνησιν και προσέτι, το σπουδαιότερον, ακριβώς δι' αυτό δεν θέλω να φειδωλευθώ τας δυνάμεις μου εις το να δώσω μίαν ώθησιν εις την Σχολήν και τον τόπο. (...) Πρέπει να δώσω από τα Κυπριακά Χρονικά κατεύθυνσιν εις τους εδώ λογίους, να εξακολουθήσουν ό,τι προσεπάθησα να αρχίσω (...). Η εργασία μου εδώ και η προσπάθειά μου είναι μάλλον να δημιουργήσω επιστημονικήν ζωήν παρά να εργασθώ επιστημονικώς, και πιστεύω πως κάτι κατόρθωσα. Αν θα εξακολουθήσει, άλλος λόγος. Είναι μια αρχή, και είναι η πρώτη απόπειρα. Το 1924 επιστρέφει στην Αθήνα, όπου διορίζεται Βοηθός στο Φιλοσοφικό Σπουδαστήριο. Το 1925 παντρεύεται τη Χαρά Πετυχάκη (που δικαίωνε και τα δυο της ονόματα) και ξεκινά, με πανεπιστημιακή υποτροφία, να συνεχίσει τις σπουδές του στη Γερμανία. Αρχικά φοίτησε στη Λειψία, αργότερα στο Βερολίνο, όπου μαθήτεψε στους δυο μεγαλύτερους γερμανούς φιλολόγους του αιώνα, τον U. v. Wilamowitz-Μoellendorff και τον W. Jaeger. Η μαθητεία του εξελίσσεται γρήγορα σε επιστημονικό θρίαμβο. Οι εργασίες του για το Δημοσθένη, το Σπεύσιππο, τους Σωκρατικούς, την αρχαία ελληνική και βυζαντινή Επιστολογραφία κ.λπ. εντυπωσιάζουν με την πρωτοτυπία και την ευστοχία τους. Οι σοφοί της Δύσης συναγωνίζονται σε επαίνους για τον νεαρό έλληνα φιλόλογο, που τους βάζει τα γυαλιά, και τα πιο έγκριτα περιοδικά προσφέρουν τις σελίδες τους για να δημοσιευτούν άρθρα και κριτικές του. Ξεχωριστή τιμή: ο διάσημος εκδοτικός οίκος Τeubner του εμπιστεύεται να συνεχίσει την έκδοση του Δημοσθένη, που είχε διακοπεί με το θάνατο του Fuhr. Όταν το 1930, μετά την επιστροφή του, η Φιλοσοφική Σχολή τον ψηφίζει ομόφωνα Υφηγητή, ο μόλις τριαντάχρονος Συκουτρής έχει ήδη να επιδείξει μιαν επιστημονική προσφορά, που

Η τύχη του Ελληνικού Λογοτεχνικού Βιβλίου στη σύγχρονη Ελλάδα είναι πραγματικά τραγική. Στην Αγγλία π.χ. ένα μέτριο βιβλίο της σειράς — «'Αρλεκιν» ή αστυνομικό — κάνει εύκολα τον συγγραφέα του πλούσιο και πασίγνωστο, γιατί κυκλοφορεί αμέσως σ' εκατομμύρια αντίτυπα σ' όλο τον Κόσμο, λόγω της διάδοσης της γλώσσας.Το Ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο, γραμμένο στην Ελληνική γλώσσα, που μιλιέται από 10 περίπου εκατομμύρια σ' ολόκληρο τον Κόσμο, σε μια χώρα, που η επαφή του λαού της με το σοβαρό λογοτεχνικό βιβλίο όσο πάει και λιγοστεύει, περνάει τώρα μια σοβαρή κρίση με άγνωστες συνέπειες για το μέλλον της πνευματικής ζωής της χώρας μας.Ο Έλληνας συγγραφέας, ξεχνώντας ακόμα και τις ώρες ανάπαυσης, γράφει ένα βιβλίο, ξοδεύει εν συνεχεία τα χρήματα ταυ για να το εκδώσει, ακόμα και κάνοντας αιματηρές οικονομίες, κι αφού στείλει μερικά αντίτυπα στην κριτική και τους φίλους, το τοποθετεί σε μιαν άκρη του σπιτιού του, ώσπου να καταστραφεί από την πολυκαιρία. Και το προτιμάει αυτό, γιατί αν το δώσει στα Βιβλιοπωλεία, εκτός από το 35 - 40%, που κρατούν για κάθε αντίτυπο που πουλιέται, πράγμα που ανεβάζει πολύ την τιμή του, το αφήνουν σε μιαν άκρη κι αυτοί, χωρίς να το προβάλουν και φυσικά, αφού και η κριτική μας είναι τόσο σπάνια, λιγόλογη και δύσκολη, κανείς από το ευρύτερο — έστω και λιγοστό — αναγνωστικό κοινό δεν μαθαίνει τίποτα για τη νέα έκδοση ακόμα κι ενός αριστουργήματος, αν και η Νεοελληνική Λογοτεχνία διαθέτει όχι λίγα. Και μη μας πουν ότι αν είναι αριστούργημα ένα νέο βιβλίο, θα γίνει αυτομάτως best seller. Αν το βιβλίο δεν προβληθεί από την κριτική και τα μαζικά μέσα ενημέρωσης, κανείς δεν πληροφορείται για το βιβλίο και την αξία του. Ξέρομε πόσο καλά είναι οργανωμένη η προβολή του βιβλίου στο Εξωτερικό.Έπειτα ο συγγραφέας σ' αυτή την περίπτωση πρέπει να φορτωθεί τα βιβλία, για να τα μεταφέρει και να τα καταθέσει για παρακαταθήκη στα Βιβλιοπωλεία και μετά να πηγαινοέρχεται για την εκκαθάριση κι εκεί να τον παραπέμπουν από τη μια ημερομηνία στην άλλη, για να του ειπούν τελικά ότι πουλήθηκε ένα αντίτυπο ή ότι δεν πουλήθηκε καθόλου. Κι έτσι να τα παίρνει και να τα ξανακουβαλάει στο σπίτι του. Παλιά απ' όλην αυτή την ταλαιπωρία προσωπικά εγώ προτιμούσα να τ' αφήνω τελικά στα Βιβλιοπωλεία, χωρίς να κάνω εκκαθάριση.Μέχρι πότε όμως ο λογοτέχνης θα μπορεί να ξοδεύει το υστέρημα του για να τυπώνει βιβλία; Και ποια χαρά και ηθική ικανοποίηση θα του τονώσει το ηθικό, για να συνεχίσει να γράφει; Αν δεν υπήρχε αυτή η Θεϊκή φωνή που βρίσκεται μέσα στην ψυχή του λογοτέχνη, η ιερή έμπνευση, να τον οιστρηλατεί, θα είχε σταματήσει η συγγραφή λογοτεχνικών βιβλίων στην Ελλάδα!Ακόμα κι όταν τύχει να διατεθεί ένα ποσό από το Υπουργείο Πολιτισμού ή κάποιον Οργανισμό για την αγορά αντιτύπων του βιβλίου, ένα μεγάλο μέρος του ποσού πρέπει να κρατηθεί από την Εφορεία. Έτσι, εκτός από την ταλαιπωρία να ετοιμάσει φορολογικά βιβλία και να υποστεί τη διαδικασία της μεταφοράς των βιβλίων και της παραλαβής των χρημάτων, τελικά ελάχιστο μέρος της δαπάνης της εκδόσεως μπορεί να καλύψει ο συγγραφέας.Εκείνο, βέβαια, που έχει σημασία είναι το τί πρέπει να γίνει για τη σωτηρία του Ελληνικού βιβλίου, πριν είναι πολύ αργά γι' αυτό και για το Έθνος μας. Θα πρέπει όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι να κάνουν προτάσεις για το σκοπόν αυτόν. Αρχίζω από μερικές δικές μου:1) Να ιδρυθεί ένας κρατικός φορέας για την επιλογή, την έκδοση, την προβολή και τη διακίνηση των βιβλίων, που θα επιλέγει φερέγγυα επίσημη Επιτροπή, αποτελούμενη από διακεκριμένους κριτικούς της Νεοελλ. Λογοτεχνίας, η οποία θα είναι και υπεύθυνη απέναντι στο Υπουργείο Παιδείας, που μέσα στην αποστολή της θα είναι και η μετάφραση τους σε ξένες γλώσσες, για την προβολή της Λογοτεχνίας μας στο Εξωτερικό στα πλαίσια μιας παγκόσμιας πνευματικής επικοινωνίας.2) Να ενισχύονται οι συγγραφείς που εκδίδουν με δικά τους έξοδα τα βιβλία τους με λογοτεχνικές συντάξεις, χρηματικές παροχές, χρηματικά βραβεία, χορήγηση δωρεάν του χαρτιού της έκδοσης, απαλλαγή από τους φόρους, ακόμα και στην περίπτωση αγοράς αντιτύπων του βιβλίου από το ΥΠΠΕ, ΥΠΕΠΘ και άλλους Οργανισμούς και να παρέχεται σ' αυτούς οποιαδήποτε διευκόλυνση, ώστε ελεύθεροι από βιοποριστικά προβλήματα, να μπορούν να ασχοληθούν με τη συγγραφή αξιόλογων έργων.3) Κάθε βιβλίο κατάλληλο για την αγωγή των παιδιών της στοιχειώδους και Μέσης Εκπαίδευσης να αγοράζεται από το Κράτος, να εκδίδεται σε χιλιάδες αντίτυπα και να μοιράζεται στα παιδιά του Σχολείου, που θα εξοικειωθούν έτσι με το καλό εξωσχολικό βιβλίο και θ' αγαπήσουν τη γλώσσα και τη Λογοτεχνία μας. Αυτό έκανε με θαυμάσια αποτελέσματα η Σουηδική Κυβέρνηση, όταν η Σέλμα Λάγκερλακρ εξέδωσε «Το θαυμαστό Ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον σ' ολόκληρη τη Σουηδία» το 1906 - 7, για να γνωρίσουν τα παιδιά της Σουηδίας την Πατρίδα τους.4) Ν' αγοράζονται τα νέα βιβλία από τις Εργατικές Εστίες και να διανέμονται στους εργάτες μαζί με τα εισιτήρια για θέατρα και τον τουρισμό. Έτσι το Ελληνικό Βιβλίο θα μπει στο Ελληνικό σπίτι σε ευρεία κλίμακα ν' ανυψώσει το πνευματικό και