Ευχαριστώ θερμά τον Σύλλογο Καρδαριτσιωτών για την ευκαιρία που μου έδωσε να σας παρουσιάσω σήμερα αυτή την σύντομη μελέτη για το χωριό μας. Η σχετική έρευνα ήταν πράγματι δύσκολη, κι αυτό γιατί παρά την πλούσια Γορτυνιακή Βιβλιογραφία δεν υπήρχε το προηγούμενο μιας μελέτης για το Καρδαρίτσι. Έτσι στα "Γορτυνιακά" την δίτομη έκδοση της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Δημητσάνας αναφέρονται 937 εργασίες γνωστών Γορτυνιογράφων, όπως οι Κανδηλώρος, Γριτσόπουλος, Καρβελάς, Κουτσούκος, Φλούδας, κ.α.

Οι περισσότερες αφορούν την παραδοσιακή Γορτυνία, λίγες τα χωριά της Πέρα Μεριάς, δηλαδή την πέραν του Λάδωνος περιοχή, 3-4 ειδικά το Μοναστηράκι και Βυδιάκι, και καμιά το Καρδαρίτσι. Ωστόσο υπάρχουν κάποιες έμμεσες αλλά χρήσιμες γραπτές αναφορές και για το χωριό μας. Επί παραδείγματι: πολύτιμες μικρές σκόρπιες πληροφορίες ενετόπισα στο Γορτυνιακό Ημερολόγιο των Κοντοέ και Ηλιοπούλου και στις θαυμάσιες τοπικές εφημερίδες, Η "Φωνή της Γορτυνίας" και "Γορτυνία" πρώην "Λάδωνας". Είχα επίσης την ευκαιρία σε πρόσφατη επιτόπια έρευνα στο Καρδαρίτσι να συλλέξω σημαντικά στοιχεία από επιγράμματα σε εικόνες και εντοιχισμένες πλάκες, αλλά να μάθω και πολλά από συζητήσεις με ηλικιωμένους συμπατριώτες μας. Τελικά αυτές οι μικρές ψηφίδες πληροφοριών συνθέτουν το μωσαϊκό μιας ενδιαφέρουσας και συχνά -συναρπαστικής όπως ελπίζω - εικόνας της ιστορίας του χωριού μας.

Ας αρχίσουμε από τα ετυμολογικά. Τι σημαίνει η λέξη Καρδαρίτσι; Πρόκειται για σύνθετη λέξη από το ουσιαστικό ΚΑΡΔΑΡΙ και την κατάληξη -ΙΤΣΙ. Σύμφωνα με το λεξικό της κοινής Νεοελληνικής του Ν. Ανδριώτη, το Καρδάρι προέκυψε από την ελληνική λέξη καδάριον, μικρός κάδος, όπου το καδάριον με την ανάπτυξη του ρ έγινε καρδάριον, καρδάρι. Κατ' άλλη εκδοχή το καρδάρι προέρχεται από τη μεσαιωνική λέξη καλδάριο εκ του λατινικού CALDARIUM που σημαίνει θερμαντήριο αγγείο. Όσο για την κατάληξη -ΙΤΣΙ κατά τον γλωσσολόγο καθηγητή Δ.Γιωργακά είναι επίσης Ελληνική. Προσάπτεται σε πολλές λέξεις για να υποδηλώσει το υποκοριστικό τους, δηλαδή το μικρό τους μέγεθος. Ξεκίνησε από τους Βυζαντινούς χρόνους αρχικά σαν κατάληξη -ΙΚΙ μετά -ΙΤΖΙ και τελικά -ιτσι. Π.χ. το κορίκι - μικρή κόρη - έγινε κορί-τζι και μετά κορί-τσι. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η διαπίστωση ότι και το χωριό μας αναφέρεται στη αρχή σαν Καρδαρί- και μετά σαν Καρδαρί-τζι και πρόσφατα σαν Καρδαρί-τσι.

Έτσι σε ασημένιο δισκοπότηρο που φυλάσσεται στην εκκλησία μας διαβάζουμε το επίγραμμα: "κτήμα του Ναού 'Aγιος Νικόλαος, Καρδαρίκι 1860" Τους πρώτους μετα-επαναστατικούς χρόνους και όσο το χωριό μας υπάγεται στο Δήμο Βελιμαχίας αναγράφεται το Καρδαρί-τζι ενώ μετά την υπαγωγή του στο Δήμο Ελευσίνος είναι γνωστό σαν Καρδαρί-τσι ή Καρδαρίτσιον. Για την ιστορία θα αναφέρουμε ότι κάποτε έγινε ανεπιτυχής προσπάθεια από την πολιτεία να μετονομασθεί το Καρδαρίτσι σε Καλλιθέα.

Συμπερασματικά Καρδαρίτσι είναι ελληνική λέξη και όχι σλαβική ή τουρκική όπως εσφαλμένα θα μπορούσε να υποθέσει κανείς και σημαίνει το μικρό καρδάρι. Προφανώς η λέξη είναι σχετική με την κτηνοτροφική ονοματολογία της περιοχής.

Πότε ιδρύθηκε το χωριό μας: Δεν υπάρχουν σχετικές πληροφορίες. Οπωσδήποτε η ιστορία του συσχετίζεται με εκείνη του περιβάλλοντος χώρου δηλαδή της Πελοποννήσου γενικότερα. Είναι με άλλα λόγια η πιθανή ή η αποδεδειγμένη θέση του χωριού μας στην Ιστορία της Αρχαίας, της Ρωμαϊκής και της Βυζαντινής περιόδου. Είναι ακόμη η θέση του στους χρόνους της Σλαβοκρατίας, Φραγκοκρατίας και Τουρκοκρατίας και επίσης η πρόσφατη πορεία του στην Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας.

Πιο συγκεκριμένα στους ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ είναι πολύ πιθανό ότι το Καρδαρίτσι υπήρχε μόνο σαν τοποθεσία. Τα πλησιέστερα ερείπια αρχαίων κτισμάτων είναι της μικρής πόλης Καούντος και του ιερού του Καουσίου Ασκληπιού, κοντά στο Βούτσι. Επίσης στα βόρεια του χωριού Παραλογγοί, αριστερά του ποταμού Ερυμάνθου, υπήρχε το αναφερόμενο από τον Παυσανία αρχαίο χωριό Τρόπαια που είναι άσχετο με τα σημερινά Τρόπαια.

Κατά τους ΡΩΜΑΙΚΟΥΣ και τους πρώτους ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥΣ χρόνους, είναι επίσης πιθανό ότι το Καρδαρίτσι δεν υπήρχε. Ο Παυσανίας πάλι μας πληροφορεί ότι την εποχή εκείνη οι περισσότεροι Γορτύνιοι είχαν μεταναστεύσει στην Αχαΐα και Κορινθία. "Η ύπαιθρος χώρα είχε ερημωθεί με αποτέλεσμα να έχει καλυφθεί από δάση και να είναι γεμάτη από θηρία" . Ερείπια Ρωμαϊκών κτισμάτων δεν υπάρχουν, ενώ το μόνο ίσως Βυζαντινό μνημείο της ευρύτερης περιοχής είναι η αρχαία εικόνα της Παναγίας που φυλάσσεται στη σημερινή Μονή Κλειβωκάς και αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά.

Για την ιστορία της Γορτυνίας όμως και ίσως και του Καρδαριτσίου έχει ιδιαίτερη σημασία η μετά τον 7ο αιώνα κάθοδος των ΣΛΑΒΩΝ στην Πελοπόννησο. Ο Δημητσανίτης ιστορικός Ιωάννης Κουτσούκος στο βιβλίο του "Ιστορία της Γορτυνίας" υποστηρίζει ότι οι Σλάβοι ξεκίνησαν από τη σημερινή Βουλγαρία και Γιουγκοσλαβία και με τα ποίμνιά τους έφθασαν στην Πελοπόννησο για να εγκατασταθούν στην Γορτυνία και τον Ταΰγετο. Δεν ήλθαν σαν κατακτητές αλλά σαν έποικοι και μάλιστα με την ανοχή του Βυζαντινού κράτους. Σκοπός τους ήταν η αναζήτηση βοσκοτόπων σε ορεινές άγονες εγκατελειμένες περιοχές . Δεν είχαν άλλες γνώσεις και δεν ήξεραν άλλη τέχνη από εκείνην της κτηνοτροφίας . Έδωσαν σλαβικά ονόματα σε πολλές μικρές κοινότητες της περιοχής όπως Δημητσάνα, Δίβριτσα, Μποκοβίνα, Βούτσι κ.λπ. καθώς επίσης και σλαβικές ονομασίες σε ορισμένα ποιμενικά είδη αλλά όχι σε γεωργικά εργαλεία ή οικιακά σκεύη. Στην αρχή οι νομάδες αυτοί έζησαν σε δικούς τους μικρούς οικισμούς αλλά βαθμηδόν αφομοιώθηκαν από το τοπικό Ελληνικό στοιχείο. Είναι πολύ πιθανό ότι επί Σλάβων το Καρδαρίτσι υπήρχε, αφού υπήρχαν το Βούτσι και Μποκοβίνα που έχουν Σλαβικά ονόματα, και δέχτηκε την επίδραση της Σλαβικής παρουσίας, αλλά όπως η Γορτυνία στο σύνολό της, δεν έχασε την Ελληνικότητά του.

Ακολουθεί η περίοδος της ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ. Η Γορτυνία κατακτήθηκε από Τους Φράγκους το 1206 και παρέμεινε υπό την κατοχή τους ως το 1320

Διοικητικά διαιρέθηκε σε δύο βαρωνίες: της ’κοβας και της Καρύταινας. Η Βαρωνία της Καρύταινας αποτελείτο από 22 ιπποτικά φέουδα και σε ένα από αυτά προφανώς υπήχθη και η περιοχή Καρδαριτσίου. Το πλησιέστερο στο χωριό μας Φράγκικο κατάλοιπο της εποχής εκείνης είναι το Κάστρο της Μονοβύζας ή Θέλπουσας κοντά στο Βούτσι που χτίστηκε τον 13ο αιώνα . Ωστόσο για το χωριό μας μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει η περίοδος της ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ της Πελοποννήσου που άρχισε το 1650 με τον Μοροζίνη και τέλείωσε το 1714 . Είναι η περίοδος που για πρώτη φορά στην ιστορία του το Καρδαρίτσι και μάλιστα ως KARDARIZI αναφέρεται σε επίσημα έγγραφα. Πιο συγκεκριμένα στο βιβλίο του Β.Παναγιωτόπουλου "Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος-18ος αιώνας", έκδοση της Εμπορικής Τραπέζης, υπάρχουν λεπτομερή στοιχεία μιας μεγάλης απογραφής του πληθυσμού που πραγματοποίησαν οι Ενετοί το 1700. Συμπεριλαμβάνεται όλη η επαρχία Καρύταινας με 121 χωριά μεταξύ των οποίων με αύξ.αριθ. 87 και το Καρδαρίτσι. Το χωριό είχε 22 οικογένειες με 85 συνολικά κατοίκους εκ των οποίων 43 άρρενες και 42 θήλεις. Από αυτούς 32 ήταν παιδιά 1-16 ετών και 12 ηλικιωμένοι άνω των 60 ετών, 9 γυναίκες και 3 μόνο άνδρες . ΣΕ κάθε οικογένεια βλέπουμε ότι αντιστοιχούσαν κατά μέσο όρο 4 μέλη με λιγότερα από 2 παιδιά. Ασφαλώς γεννιόντουσαν περισσότερα παιδιά αλλά πάνω από τα μισά πέθαιναν.

Συνεπώς το 1700 επί Ενετών, το Καρδαρίτσι υπήρχε και μας είναι απολύτως γνωστά τα δημογραφικά του στοιχεία.

Βέβαια η Ενετοκρατία ιστορικά, δεν είναι παρά ένα μικρό διάλειμμα στην ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ που διήρκεσε από το 1455 έως το 1828. Κατά την μακρά αυτή περίοδο των τεσσάρων περίπου αιώνων το Καρδαρίτσι και τα άλλα χωριά της Πέρα Μεριάς δεν αισθάνθηκαν άμεσα τον τουρκικό ζυγό. Λόγω του άγονου και δυσπρόσιτου της περιοχής οι Τούρκοι παρέμειναν μακριά, περιοριζόμενοι στην είσπραξη των φόρων. Ο ιστορικός Τάκης Κανδηλώρος παρατηρεί ότι "Μόνον ελάχισται Τουρκικαί οικογένειαι κατώκουν εις Βάχλιαν". Δεν αναφέρονται επίσης πολεμικές επιχειρήσεις στην περιοχή μας. Μόνο κατά το τέλος της Τουρκοκρατίας έφτασε η φωτιά του πολέμου δύο φορές κοντά στο Καρδαρίτσι. Την πρώτη όταν το 1809 ο Λαλαίος Τουρκαλβανός Αλή Φαρμάκης με την βοήθεια και του νεαρού τότε Θ.Κολοκοτρώνη ενεπλάκη σε σφοδρή μάχη με τον γυιό του Αλή Πασσά των Ιωαννίνων Βελή κοντά στο Μοναστηράκι . Στο Γορτυνιακό Ημερολόγιο του 1951 παρατίθεται και το σχετικό δημοτικό τραγούδι.

Σάββατο πιάνει ο πόλεμος μεσ' το Μοναστηράκι
Βάστα μωρ' αλή Φαρμάκη με το Κολοκοτρωνάκι.
Πέφτουν βόλια σαν βροχή Κολοκοτρώνη Θοδωρή
Πολεμούν και πολεμάνε και τους Τούρκους τους νικάνε.

Για δεύτερη φορά το Καρδαρίτσι ένοιωσε άμεσα τη φρίκη του πολέμου τον Ιούλιο του 1825 όταν ο Ιμπραήμ επέδραμε κατά της Γορτυνίας λεηλατώντας και καταστρέφοντας τα πάντα. Ο Λαγκαδινός οπλαρχηγός Κανέλλος Δεληγιάννης στο προσωπικό του ημερολόγιο σημειώνει ότι οι δυνάμεις του Ιμπραήμ έκαψαν την ίδια ημέρα, την Κοντοβάζαινα, το Βούτσι και τις Ράχες ενώ το βράδυ διανυκτέρευσαν στα Βελημαχοχώρια δηλ. το Βελημάχι, το Καρδαρίτσι, τους Παραλογγούς και δύο τρία ακόμη γειτονικά χωριά . Δεν είναι γνωστός ο ρόλος που έπαιξε το χωριό μας σ' αυτές τις δυο μάχες. Είναι όμως παραπάνω από βέβαιο ότι με το ξέσπασμα της Επανάστασης του '21, το Καρδαρίτσι, συστρατεύτηκε με την υπόλοιπη Γορτυνία κατά των Τούρκων. Έτσι στα γενικά Αρχεία του Κράτους μεταξύ των 322 Γορτυνίων αγωνιστών που πήραν μέρος στην πολιορκία των Πατρών το 1824 αναφέρονται επωνύμως και οι εξής Καρδαριτσιώτες: Γεώργιος Τζίκας, Δήμος Χρήστου, Γεωργάκης Χάντος και Στάθης Ντεμίρης.

Επίσης από το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Βιβλιοθήκης προκύπτει ότι το 1865, 900 επιζώντες αγωνιστές του '21 ή τα παιδιά τους ζήτησαν από το Ελληνικό Κράτος αποζημιώσεις, συντάξεις; και βαθμούς. Μεταξύ αυτών ήταν και 4 Καρδαριτσιώτες αγωνιστές οι Γεώργιος Πετρόμπεης ή Τζίκας, Δημήτριος Τζίκας, ’γγελος Χριστόπουλος ή Τύρης και Αναγνώστης Χριστόπουλος ή Τύρης. Τέλος στο Κοινοτικό Κατάστημα του χωριού μας υπάρχει φωτοτυπία εύφημης μνείας που απενεμήθη από την Πολιτεία σε έναν ακόμη Καρδαριτσιώτη αγωνιστή του '21, τον Πανάγο Παρασκευόπουλο.

Με τα παραπάνω καλύπτεται η ιστορία του χωριού μας και για την Τουρκοκρατία. Μ' αυτόν τον τρόπο φθάνουμε στην περίοδο του Νέου Ελληνικού Κράτους από το 1828 μέχρι σήμερα παρακολουθώντας έτσι το Καρδαρίτσι στην πρόσφατη ιστορική του πορεία.

Μετά την αποχώρηση των Τούρκων το φτωχό χωριό μας δεν παύει να πληρώνει τους φόρους του αλλά στο ελεύθερο πλέον Ελληνικό Κράτος που έχει μεγάλες ανάγκες. Από σχετική εγγραφή των Γενικών Αρχείων του Κράτους του έτους 1832 που αναδημοσιεύονται στο Γορτυνιακό Ημερολόγιο πληροφορούμεθα ότι τη χρονιά εκείνη, δηλαδή το 1832, οι φόροι που πλήρωσαν από κοινού το Βελημάχι - Καρδαρίτσι - Παραλογγοί ήταν 3.000 οκάδες στάρι, 960 οκάδες κριθάρι και 1680 οκάδες αραποσίτι . Το δικαίωμα της είσπραξης των φόρων είχε αγοράσει σε πλειστηριασμό που έγινε στη Στεμνίτσα ο προαναφερθείς Λαγκαδινός Κανέλλος Δεληγιάννης. Την εποχή εκείνη το Καρδαρίτσι υπάγεται διοικητικά στο Δήμο Βελημαχίας που ανήκει όχι στο Νομό Αρκαδίας, αλλά στο Νομό Αχαΐας και Ηλιδος. Το 1836 ο Δήμος μετονομάστηκε σε Δήμο Πανιών και υπήχθη στον Νομό Αρκαδίας . Το 1841 ο Δήμος Πανιών συνεχωνεύθη με τον Δήμο Ελευσίνος. Το 1914 εισήχθη το σύστημα τοπικής αυτοδιοίκησης και το Καρδαρίτσι όπως και όλα τα χωριά της Ελλάδας απετέλεσε ανεξάρτητη και αυθύπαρκτη κοινότητα . Πρώτος Δήμαρχος του Δήμου Βελημαχίας συνεπώς και του Καρδαριτσίου, διετέλεσε το 1834 0 Βελημαχίτης οπλαρχηγός Αργύρης Αποσκίτης . Σαν πρώτη εγγραφή στο Μητρώο Αρρένων Καρδαριτσίου το 1840 αναφέρεται το όνομα του Χαράλαμπου Παπαγιαννόπουλου του Νικολάου .

Μελετώντας κανείς στη συνέχεια τα ονόματα του Καρδαριτσιώτικου μητρώου όπως Αγγελόπουλος, Γιαννακόπουλος, Ηλιόπουλος, Λαμπρόπουλος κ.λπ. διαπιστώνει ότι έχουν ελληνική ρίζα και σε καμιά περίπτωση τουρκική, σλαβική ή φράγκικη. Αυτό σημαίνει ότι το Καρδαρίτσι, κατά την μακρά του ιστορία, δεν επηρεάστηκε από την παρουσία των κατακτητών. Ακόμη και το όνομα Δουρίδας είναι ελληνικό. Σύμφωνα με τον μακαρίτη παππού μου γερο-Νικολάκη το όνομα έχει σχέση με κάποιο πρόγονο που τέχνη του ήταν να φτιάχνει σε τοίχους από ξηρολιθιά θουρίδες, δηλ. θυρίδες . Έτσι επωνομάστηκε Θουρίδας και το όνομα πέρασε στους απογόνους σαν Ντουρίδας και μετά Δουρίδας.

Αλλά και οι ονομασίες τοποθεσιών της Καρδαριτσέικης περιουσίας που κατά τον ερευνητή Φλούδα υπολογίζεται σε 9 τετραγωνικά χιλιόμετρα είναι επίσης ελληνικές. Υπάρχει μια σχετική και άκρως ενδιαφέρουσα μελέτη που έκαμε το 1922 ο φιλόλογος Χαράλ. Σακελλαριάδης με τίτλο: "Συλλογή τοπονυμίων 18 χωριών της Γορτυνίας" με ρητή αναφορά και στο Καρδαρίτσι . Το πρωτότυπο χειρόγραφο αυτής της μελέτης βρήκα και εφωτοτύπησα στην Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Αθηνών. Εκεί ο συγγραφεύς παραθέτει 127 τοπονύμια του Καρδαριτσίου καθ' υπαγόρευση ως λέγει Θεοδώρου Τσίκα ετών 30 δημοδιδασκάλου . Από τα 127 τοπονύμια μόνον 4: Ντεσίνα, Ζαρβενίτσα Ζαρακοβίνα και Σάτζενα είναι ίσως σλαβικά τα υπόλοιπα 123 είναι ελληνικά. Από τη μελέτη των 127 τοπονυμίων προκύπτουν και άλλα στοιχεία . Οι ονομασίες Φραγκόλακκα και Φραγκοβούνι μπορεί να συσχετίζονται με Φράγκους και αντίστοιχα τα τοπονύμια Βλαχοχώραφα και Αρβανιτόσκαλα με βλάχους και Αρβανίτες που έζησαν για λίγο σ' αυτές τις τοποθεσίες. Τα τοπονύμια στου Ντούση τ' αλώνια, στη σπηλιά του Βλάμη, στου Ραγκαβή, στου Ρόκανη, στη Βρύση του Γκάλου και στου Ρίβλου είναι σαφές ότι προέκυψαν από τα ονόματα παλιών Καρδαριτσιωτών που οι περιοχές αυτές ήταν ιδιοκτησία τους. Η ονομασία Πέρα Χωριό υποδηλώνει πιθανότατα την θέση που βρισκόταν το πρώτο Καρδαρίτσι που αργότερα μετακινήθηκε στη σημερινή θέση γύρω από την Τρανή Βρύση. Η τοποθεσία στου Φλόκα ήταν η θέση παλιού μικρού χωριού που αναφέρουν οι Ενετοί, στην απογραφή του 1700 αλλά που αργότερα περιέργως εξαφανίστηκε . Τέλος το τοπωνύμιο "στο Κάστρο", αναφέρεται προφανώς στο Κάστρο πάνω από του Στριβουνίτσι, του οποίου τα ερείπια - ένας μεγάλος σωρός από πέτρες - υπάρχουν ως τα τώρα. Η ιστορία του μας είναι άγνωστη. Δεν αναφέρεται στο βιβλίο του Ι.Σφηκόπουλου "Μεσαιωνικά Κάστρα του Μωριά" Μπορεί να ήταν προωθημένο φυλάκιο των Ενετών ή των Τούρκων στην ορεινή Γορτυνία, μπορεί να κτίστηκε από τους Τουρκαλβανούς του Λάλα ή του Μοναστηρακίου ή μπορεί ακόμη να ήταν και φρούριο Ελληνικό που κτίστηκε για την προστασία τοπικών συμφερόντων.

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στην νεώτερη ιστορία του Καρδαριτσίου που συμπίπτει με την ίδρυση του νέου Ελληνικού Κράτους το 1828.

Τι γνωρίζουμε για την εκκλησία, το νεκροταφείο και το σχολείο του χωριού μας; Μας είναι γνωστό πότε θεμελιώθηκε η εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Ίσως αυτό να συνέβη προ του 1850 . Πάντως το 1850 είναι αναμφισβήτητο ότι υπήρχε και λειτουργούσε . Εκτός από το ασημένιο δισκοπότηρο που προανέφερα με έτος κατασκευής του 1860 στο εσωτερικό της εκκλησίας υπάρχουν δύο εικόνες του τέμπλου στο αριστερό της Ωραίας Πύλης μία της Παναγίας με ημερομηνία 1851 και μία του Αγίου Νικολάου του έτους 1856. Στην εικόνα αυτή μάλιστα υπάρχει και η εξής συγκινητική αφιέρωση: "Η παρούσα Αγία Εικών έγινε δια συνδρομής και δαπάνης των Δούλων του Θεού Δημητρίου Τζήκα και Αναγνώστη Τύρου εις μνημόσυνον αιώνιον: Αμήν, Αμήν, Αμήν, την 24 Νοεμβρίου 1856"

Πρόκειται ασφαλώς για τους δύο από τους Καρδαριτσιώτες αγωνιστές της επαναστάσεως του 1821 που προαναφέραμε και που ζούσαν ακόμη το 1856. Από τότε και για έναν τουλάχιστον αιώνα, η εκκλησία του Αγίου Νικολάου συντηρείται με συνδρομές και προσωπική εργασία των κατοίκων του χωριού μας. Από το 1950 όμως και μετά αρχίζει μια μεγάλη προσπάθεια ανακαίνισης που ενθαρρύνεται από το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο και πραγματοποιείται με αρωγή πολλών ανωνύμων και επωνύμων ντόπιων και ξενιτεμένων συμπατριωτών μας .

Από επιγραφές μέσα και έξω από την εκκλησία πληροφορούμεθα ότι η ηλεκτρική εγκατάσταση είναι δωρεά Νικολάου Γ.Ηλιοπούλου "διαμένοντος εις Αμερικήν", ενώ το νέο ταβάνι "εδωρήθη υπό Ιωάννου Θ.Λαμπροπούλου αποβιώσαντος εις Αμερικήν /30-7-1953/". Το Δεσποτικό είναι δωρεά Λάμπρου Μιχαλακοπούλου και τέλος η πλακόστρωση της πλατείας της εκκλησίας, έγινε με δαπάνη του ευεργέτη της κοινότητας Γ.Κ Αγγελόπουλου. Εύφημος μνεία θα πρέπει να απονεμηθεί και στους ευλαβείς συμπατριώτες μας που έκτισαν νέους ναούς. Τέτοιοι είναι ο δικηγόρος Βασίλειος Θ.Τσίκας και οι αδελφοί Θεόδωρος και Χρήστος Νικολάου Τσίκας που έκτισαν την Αγία Παρασκευή και ο Ελληνοαμερικανός Νικόλαος Λαμπρόπουλος που ανήγειρε τον Ιερό Ναό Κωνσταντίνου και Ελένης. Σε δημοσίευμα του "Λάδωνος" του 1972 αναφέρεται ότι η εκκλησία αυτή είναι αντίγραφο του Αγίου Νεκταρίου Βάχλιας, κτίστηκε από τους εμπειροτέχνες εργολάβους Αλέξανδρο Τσουμπρή, Κ.Γ. Κανελλόπουλο, στοίχισε τότε 300.000 δρχ. και εγκαινιάστηκε στις 14.5.72 χοροστατούντος του Μητροπολίτου Γόρτυνος και Μεγαλουπόλεως Θεοφίλου. Δύο λόγια και για το νεκροταφείο .

Στην αρχή βρισκόταν στο περίβολο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, το 1912 όμως μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση. Κτίστηκε με έρανο ξενιτεμένων Καρδαριτσιωτών και με προσωπική εργασία συγχωριανών μας που για στερεότερη και πιο καλαίσθητη δουλειά χρησιμοποίησαν Λαγκαδινούς μαστόρους. Τα εκκλησιαστικά μπορούμε να ολοκληρώσουμε με αναφορά στους ιερείς του χωριού που κράτησαν άσβηστο το καντήλι της θρησκευτικής πίστης.

Γνωστοί σ' εμάς είναι οι παπα-Δημήτρης Τσίκας, παπά-Κώστας Παπαγιαννόπουλος και βέβαια ο παπα-Βασίλης Μουρούτης που έχει για πάνω από μισό αιώνα βαφτίσει, παντρέψει και κηδέψει γενεές ολόκληρες Καρδαριτσιωτών.

Μετά την εκκλησία, το σχολείο είναι ο άλλος θεσμός που κράτησε ζωντανή την πνευματική παράδοση του χωριού. Σ' αυτό έμαθαν γραφή και ανάγνωση και γαλουχήθηκαν στις Εθνικές αξίες όλα σχεδόν τα Καρδαριτσιωτόπουλα. Ο αριθμός των τελείως αναλφάβητων συγχωριανών μας ήταν πάντοτε μικρός. Καρδαριτσιώτες δάσκαλοι είναι οι Θ.Αγγελόπουλος, Γεώργιος Αγγελόπουλος ο και μετέπειτα Επιθεωρητής, ο Θεόδωρος Τσίκας, ο Θεόδωρος Αναστόπουλος και ο υιός του Τάκης Αναστόπουλος, που για πολλά χρόνια εδίδαξε ο ίδιος στο Καρδαρίτσι. Αρχικά το Σχολείο στεγάστηκε στο σπίτι του Ιωάννου Β.Γιαννακόπουλου. Κατόπιν και όπως προκύπτει από αναμνηστική πλάκα που είναι εντοιχισμένη στο σχολείο, το 1878, κτίστηκε το ισόγειο του σημερινού Σχολείου και στη συνέχεια ο επάνω όροφος. Το σχολείο λειτούργησε ανελλιπώς μέχρι προ διετίας όταν λόγω της δραματικής συρρίκνωσης των κατοίκων, οι 4-5 μαθητές του μεταφέρθηκαν στο Δημοτικό Βελημαχίου. Παρεμπιπτόντως αναφέρω ότι και ο γράφων είχε την τιμή να φοιτήσει στο Σχολείο του Καρδαριτσίου επί ένα χρόνο κατά την περίοδο της κατοχής .

Από όσα ειπώθηκαν ως τώρα είναι εμφανής η επίδραση των ξενιτεμένων στην πορεία του χωριού και θα ήταν ελλιπής η ιστορία μας αν δεν αναφερόμαστε στο φαινόμενο της μετανάστευσης. Από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα η μεγάλη φτώχεια έδιωξε πολλούς Καρδαριτσιώτες αρχικά στο εξωτερικό, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη και κυρίως Αμερική και αργότερα στην Αθήνα. Έτσι γύρω στο 1860 έφυγαν οι πρώτοι τολμηροί μετανάστες για τη Σμύρνη. Από αυτούς γνωστός είναι ο Κωνσταντίνος Σέχας που αργότερα έκτισε στο Καρδαρίτσι την μάνδρα της εκκλησίας, την Τρανή Βρύση και τον Αη-Γιώργη. Υπόμνηση των δωρεών του οι εντοιχισμένες πλάκες με την επιγραφή: "Εκ βάθρων Κ.ΣΕΧΑΣ ανήγειρεν, 1890". Λίγο αργότερα μετανάστευσαν στην Κωνσταντινούπολη οι Γεώργιος, Παναγιώτης και Δημήτριος Λαμπρόπουλος .

Σχετική είναι η μεγάλη εικόνα του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στο βόρειο τοίχο της εκκλησίας μας με την επιγραφή: "Αφιέρωμα Γεωργίου Αναγνώστου Λαμπρόπουλου, έργο Κ. Δημαρχόπουλου. Εν Κωνσταντινουπόλει 1913, 23 Απριλίου". Στο προσκυνητάρι του Αγίου Νικολάου υπάρχει και άλλη φορητή εικόνα με τα Εξής: "Αφιερούται υπό των αδελφών Π. και Δ. Λαμπροπούλου, εν Κωνσταντινουπόλει την 20 Ιουλίου 1911? Γόνος αυτής της οικογενείας είναι η δημοφιλής ηθοποιός Καίτη Λαμπροπούλου.

Η μετανάστευση στην Αμερική άρχισε το 1890 και συνεχίστηκε με γοργούς ρυθμούς ως το 1920. Είναι η εποχή του "μη με στέλνεις μάνα στην Αμερική για θα μαραζώσω, θα πεθάνω εκεί!". Σχεδόν κάθε σπίτι στέλνει ένα ή περισσότερους από τους άνδρες του στο Νέο Κόσμο. Εκεί οι μετανάστες απασχολούνται με βοηθητικές εργασίες, κάνουν αιματηρές οικονομίες και δύο- τρία χρόνια μετά επιστρέφουν στο χωριό για να προικίσουν τις ανύπαντρες αδελφές ή να φτιάξουν το πάτωμα του πατρικού σπιτιού. Μερικοί όμως μένουν και προκόβουν, αποκτούν παιδιά και εγγόνια πετυχαίνοντας μετά από χρόνια και στον κοινωνικο-πολιτικό τομέα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Καρδαριτσιώτη Βασιλείου Μουρούτη που όπως γράφει ο "Λάδωνας" τον Αύγουστο του 1872 έφτασε στην Αμερική σε ηλικία 16 ετών, εργάστηκε σαν εργολάβος οικοδομών, έκτισε τον ορθόδοξο Ναό της Αγίας Τριάδος Νέας Ορλεάνης και εχρημάτισε αντιπρόεδρος ΑΧΕΠΑ Λουϊζιάνας. Αργότερα ο γυιός του Παναγιώτης Μουρούτης εκλέγεται κατά σειράν ετών γερουσιαστής Λουϊζιάνας .

Ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία του Γεωργίου Δουρίδα που πριν 75 περίπου χρόνια έφυγε για την Αμερική, άνοιξε εκεί εστιατόριο, παντρεύτηκε Αμερικανίδα και απέκτησε 3 παιδιά, 21 εγγόνια και 54 δισέγγονα! Τα παιδιά αυτά έχουν διασκορπισθεί σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη των Ηνωμένων Πολιτειών και του Καναδά. Ένα από τα δισέγγονα ο 25χρονος CHRIS DOURIDAS - Χρήστος Δουρίδας ζει στο TEXAS και είναι ήδη καταξιωμένος - επώνυμος ηθοποιός της τηλεοράσεως και του κινηματογράφου, έχοντας παίξει σε γνωστές σειρές όπως "Βόρειοι και Νότιοι", "η ιστορία του GESSY OWEN DALLAS κ.λπ.

Το μεταναστευτικό ρεύμα προς την Αθήνα άρχισε στην δεκαετία του 1920, γιγαντώθηκε μετά τον πόλεμο και έφτασε στην αιχμή του στην δεκαετία του 1960-70. Αυτό επιβεβαιώνεται από τον παρατιθέμενο πίνακα απογραφών των κατοίκων του Καρδαριτσίου που ο αριθμός τους ήταν σταθερός για 100 χρόνια αλλά από 25ετίας περίπου παρουσιάζει εντυπωσιακή κάμψη.

ΕΤΟΣ 1700 1861 1889 1907 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1988

ΚΑΤΟΙΚΟΙ 85 344 445 489 468 455 410 354 336 191 100

Το Καρδαρίτσι λοιπόν μετεκινήθη στην πρωτεύουσα με αποτέλεσμα στον κατάλογο ΟΤΕ Αθήνας μόνο στο όνομα Δουρίδας να υπάρχουν σήμερα πάνω από 35 εγγραφές! Οι περισσότεροι από τους Καρδαριτσιώτες μετανάστες της Αθήνας δούλεψαν στην αρχή σαν περιφερόμενοι μικρέμποροι, στη συνέχεια ίδρυσαν πιστωτικούς συνεταιρισμούς και κατόπιν έφτιαξαν τα δικά τους καταστήματα .

Πρόκοψαν και καμάρωσαν τα παιδιά τους επιχειρηματίες, υπαλλήλους, επιστήμονες. Όλοι σχεδόν ξεκίνησαν με την υποστήριξη του εμπόρου της οδού Βλαχάβα Νικολάου Ηλιοπούλου. Σε νεκρολογία του στον "Λάδωνα" της 1.6.71 γράφει χαρακτηριστικά ο σημερινός πρόεδρος του Συλλόγου μας Θ.Δεμίρης: "το εν Αθήναις κατάστημα του Νικολάου Ηλιοπούλου υπήρξε καταφύγιο των εκ Καρδαριτσίου ορμουμένων αλλά και το φυτώριο των μικρεμπόρων κατ' αρχήν και εν συνεχεία καταστηματαρχών εν Αθήναις και Αλλαχού". Από αυτούς αλλά και τους νεωτέρους μετανάστες μετά το 1970 ξεκινά μια περίοδος αναβάθμισης και προόδου για το Καρδαρίτσι. Με δικές τους συνεχείς πιέσεις και με την βοήθεια της πολιτείας και άλλων φορέων Το χωριό συνδέεται οδικά με τα Τριπόταμα και τον 111 και λεωφορειακά με Κοντοβάζαινα - Τρίπολη. Επίσης ηλεκτροδοτείται, υδροδοτείται και αποκτά τηλεπικοινωνία με την υπόλοιπη Ελλάδα και όλο τον κόσμο. Ακόμη το χωριό αλλάζει όψη γιατί πολλοί φροντίζουν την αναστήλωση και τον εκσυγχρονισμό του πατρικού τους σπιτιού. Βασικοί μοχλοί πίσω από αυτή την ιστορική προσπάθεια είναι δύο τοπικοί θεσμοί, τα Κοινοτικά Συμβούλια και ο Σύλλογος των Απανταχού Καρδαριτσιωτών, που από το 1927 που ιδρύθηκε μέχρι σήμερα έχει επιτελέσει Ηράκλειο έργο. Στις προσπάθειες του Συλλόγου συμπαραστάθηκαν όλοι οι Καρδαριτσιώτες . Στο ενεργητικό του, ιδιαίτερα των τελευταίων χρόνων εγγράφονται: Το φτιάξιμο των κεντρικών δρόμων, ο εξωραϊσμός της κεντρικής πλατείας με την τοποθέτηση του αγάλματος του Κολοκοτρώνη, η επέκταση του δικτύου ύδρευσης στην περιοχή νεκροταφείου και η κατά το ήμισυ χρηματοδότηση της δαπάνης για το δρόμο Καρδαριτσίου Βιδιακίου. Πρόεδρος του Συλλόγου τότε ήταν Γ.Ν.Ηλιόπουλος. Το σημερινό Διοικητικό συμβούλιο προεδρευόμενο από τον Θεόδωρο Δεμίρη συνεχίζει με τον Ίδιο ενθουσιασμό την δημιουργική παράδοση του Συλλόγου.

Αγαπητοί Συμπατριώτες:

"ΚΑΡΔΑΡΙΤΣΙ είναι χωρίον του Δήμου Ελευσίνος της Γόρτυνος επί της δεξιάς όχθης του 'Aρσενος ποταμού έχων Δημοτικόν Σχολείο και 445 κατοίκους γεωργούς και ποιμένες". Αυτά αναφέρονται εις το Εγκυκλοπαιδικόν λεξικό του ΒΑΡΤ.

Το 1893 πριν από 100 περίπου χρόνια . Και στην "Χωρογραφία"του Ελληνικού Στρατού το 1901 προστίθεται : "Καρδαρίτσι, υψόμετρο 900 μέτρα απόσταση πεζή Από Κοντοβάζαινα 2 ώραι και από Τρίπολη 20 ώραι".

Πόσο άλλαξαν οι καιροί. Σήμερα το χωριό μας κατοικείται μόνο από 100 ηρωικούς Καρδαριτσιώτες, στερείται Σχολείου και έχει πρόβλημα στάθμευσης των Ι.Χ. αυτοκινήτων στο κέντρο του. Θα επιβιώσει το χωριό μ' αυτά του τα προβλήματα; Προσωπικά πιστεύω ότι είναι θέμα αγάπης και ότι όπως υπήρξε το Καρδαρίτσι στο παρελθόν έτσι θα υπάρξει για πολλούς αιώνες και στο μέλλον. Γιατί το Καρδαρίτσι είναι η πατρίδα μας, οι πέτρες και το χώμα όπου έχουμε τις ρίζες μας, ο τόπος των πατέρων μας "πάππου προς πάππου" .

Η ζωή μας είναι σημαδεμένη από τα ήθη και τα έθιμα, τις ευαισθησίες και τις πεποιθήσεις των γωνιών μας. Κουβαλάμε μαζί μας μια ασυμβίβαστη θα έλεγα πνευματική κληρονομιά όπως αυτή διαμορφώθηκε από την αιχμηρή και άγονη περιοχή μας . Κύρια γνωρίσματά της η προσήλωση στις παραδοσιακές αξίες και η πίστη στην τιμιότητα και την σκληρή εργασία. Νομίζω πως δεν υπερβάλω λέγοντας πως είμαστε περήφανοι γι' αυτή την κληρονομιά.