Η Ρωμιοσύνη της
Καππαδοκίας
ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΣΤΗ ΔΥΣΗ
Ομιλία της εκπαιδευτικού
Παυλίνας Βαρναλίδου
Καππαδοκία:
|
|
Αφιερώνεται στην ιερά μνήμη των παππούδων μου
Γεωργίου και Παύλου και της γιαγιάς μου Αναστασίας , γνήσια τέκνα της
Καππαδοκικής γης.
Με ρώτησε κάποτε η γιαγιά μου Αναστασία, όταν μικρό κοριτσάκι καθόμουν πλάϊ της
για να ακούω με ενδιαφέρον τα όσα μου διηγόταν : «Παιδάκι μου πες μου ποιό είναι
το γρηγορότερο πράγμα στον κόσμο ; ». «Το φως γιαγιά», της απάντησα. «Οχι παιδί
μου» είπε εκείνη. «Τότε θα είναι ο ήχος ή η αστραπή» είπα. «Τίποτε από όλα αυτά»
μου απάντησε. «Ε,τότε ποιό είναι» τη ρώτησα με περιέργεια ! «Είναι η σκέψη
κοριτσάκι μου. Η σκέψη που τόσο γρήγορα με πηγαίνει στην πατρίδα που γεννήθηκα
και μεγάλωσα, εκεί που άφησα τους νεκρούς γονείς, και συγγενείς, και γνωστούς
μου». «Ποιά πατρίδα γιαγιά » την ρώτησα πάλι. Και όταν δεν πήρα απάντηση σήκωσα
το κεφάλι μου και είδα να κυλούν δάκρυα επάνω στα ρυτιδωμένα από τα χρόνια
μάγουλα τής Καππαδόκισας γιαγιάς και το βλέμμα της να πλανάται μακριά. «Γιατί
κλαίς γιαγιάκα μου;» της είπα. «Θα καταλάβεις καλύτερα όταν μεγαλώσεις παιδί
μου» ψέλλισε με τρεμάμενη φωνή από συγκίνηση ! Δεν ήθελε να λέγει πολλά για
εκείνα τα χρόνια που πέρασε στην πατρίδα και την ανάγκασαν βίαια να την
εγκαταλείψει, γιατί η θύμησή τους την πλήγωναν. Κάποτε κάποτε, όμως, την ρωτούσα
επίμονα και εκείνη υποχωρούσε και τότε μου διηγιόταν κάποιες ιστορίες από τη ζωή
πού είχε περάσει εκεί.
Για τους τόπους
εκείνους, τους οποίους οι Καππαδόκες εξαναγκασμένοι εγκατέλειπαν πριν 85 περίπου
χρόνια, γιατί κάποιοι έτσι αποφάσισαν γι' αυτούς χωρίς αυτούς, ξεριζώνοντάς τους
από τα πάτρια εδάφη τους, στα οποία επί αιώνες είχαν ριζώσει και στεριώσει .
Όταν
συλλογίζεται κανείς την ιστορία αυτού του τόπου συγκλονίζεται. Πατρίδες των
μεγάλων ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας μας είναι αυτά τα μέρη : Βασιλείου του
Μεγάλου, Γρηγορίου του Ναζιανζηνού (του Θεολόγου) και Γρηγορίου Νύσσης, πού με
τα έργα και την ζωή τους ενδυνάμωσαν την πίστη μας και φώτισαν την Οικουμένη !
Πάνω στο έργο των τριών αυτών Καππαδοκών Πατέρων του 4ου αιώνα κτίσθηκε το
οικοδόμημα του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού μας. Σέ περιοχή της Καππαδοκίας
εξωρίσθηκε και ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, αφήνοντας ανάμνηση της αγιότητάς
του. Είναι πατρίδα και πολλών άλλων παλαιοτέρων και νεοτέρων αγίων,όπως του
Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου,των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως Αγίου Ιωάννου
του Καππαδόκη (5ος αιώνας) και του Αγίου Ιωάννου του Νηστευτή (6ος αιώνας) (3),
του Μητροπολίτου Ικονίου Αμφιλοχίου, του Αγίου Αχιλλίου Αρχιεπισκόπου Λαρίσης,
του Αγίου Μάμαντος,του Αγίου Ιωάννου του Ρώσσου,του Αγίου Αρσενίου του Καππαδόκη
κ.α. Θέλω να αναφέρω εδώ και τον εκ των γνωστοτέρων μοναχών και πνευματικών
ανδρών του 20ου αιώνα τον π.Παΐσιο που γεννήθηκε στα Φάρασα της Καππαδοκίας
(19241994). Αλλά είναι πατρίδα και πολλών σοφών και άλλων επιστημόνων, που
έρχονται από τά βάθυ της ελληνιστικής εποχής και φθάνουν μέχρι τις πρώτες
δεακαετίες του εικοστού αιώνα, όπως «ο πολομαθέστατος εκλεκτικός φιλόσοφος και
ένθερμος υποστηρικτής του ιπποκρατικού πνευματος Αρεταίος ο Καππαδόκης, ιατρός
και συγγραφέας» μεταξύ του 1ου και 2ου αιώνα μ.Χ., εξ'ού και η ονομασία του εδώ
Αρεταίειου Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου (4). Επίσης έχουμε τον πολυμαθή ιατρό και
φαρμακοποιό Ηρα τον Καππαδόκη (1ος αιώνας μ.Χ.), τον γνωστό φιλόσοφο
νεοπυθαγόρειο Απολλώνιο τον Τυανέα(1ος αιώνας μ.Χ.), τον νέοπλατωνικό φιλόσοφο
Ευστάθιο τον Καππαδόκη,και τον σοφιστή και ιστοριογράφο Ευστόχιο (τον 4ο μ.Χ.
αιώνα), τον Στράβωνα και τον γεωγράφο Παυσανία, και τόσους άλλους ακόμη. Είναι
πατρίδα όμως και των ακριτών,που με υπερηφάνεια αναφέρονται στα τραγούδια. Εδώ
έζησαν κάποτε οι θρυλικοί και υπεράνθρωποι ακρίτες.Ο πιο ξακουστός απ�όλους
Βασίλειος ο Διγενής, που έδωσε σκληρή μάχη εναντίον των εχθρών στη Μαλακοπή το
863 μετά Χριστόν. Πιστεύω ότι αξίζει να αναφερθούμε εδώ και στον Καππαδόκη την
καταγωγή Θεόφιλο Ουλφίλα,(που έζησε περίπου μεταξύ το 311382 μ.Χ.), «ο οποίος
είναι ο μεγάλος ιεραπόστολος, εκχριστιανιστής και εκπολιτιστής των γερμανικών
φύλων, και ο οποίος υπήρξε ο πρώτος επίσκοπος των Γότθων και δημιουργός του
γοτθικού, δηλαδή του γερμανικού, αλφαβήτου»(5). Μπορούμε να πούμε ότι είναι κάτι
ανάλογο με το μεγάλο έργο των εκπολιτιστών και εκχριστιανιστών των Σλάβων, των
Θεσσαλονικέων αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου.
Αλλά η
Καππαδοκία έδωσε και Αυτοκράτορες στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία,την
αποκαλουμένη από τον 16ο αιώνα και εξής από Δυτικούς ιστοριογράφους και
Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όπως ο Μαυρίκιος (583602),ο Ηράκλειος (575641),ο
Νικηφόρος Φωκάς (912969), ο Ιωάννης Τσιμισκής (925976),ο Ρωμανός ο Διογένης
(10251072),που συνέδεσε το όνομά του με την μάχη του Μάντζικερτ το 1071,κατά την
οποία άλλαξε ο ρους της πολιτικής ιστορίας του Βυζαντίου. Επίσης και η
οικογένεια των Λασκαριδών είχε καταγωγή από την Καππαδοκία.
Από την σύγχρονη
εποχή αναφέρω ενδεικτικά τον μεγάλο ιστορικό Παύλο Καρολίδη (Ανδρονίκιο 1849
πέθανε στην Αθήνα το 1930) , τον Αβροτέλη Ελευθερόπουλο, «πρώτο καθηγητή
Κοινωνιολογίας στην Ελλάδα και διασημότερος διεθνώς Ελληνας κοινωνιολόγος». Τον
Χαράλαμπο Θεοδωρίδη,που υπήρξε ο πρώτος καθηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας
στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης κ. α.
Ασφαλώς, δεν θα
πρέπει να παραλείψουμε και τον εκ πατρός Καππαδόκη Κωνσταντίνο Καβάφη, καθώς και
τον νομπελίστα ποιητή Γεώργιο Σεφέρη (19001971),τον καθηγητή και ακαδημαϊκό
Γιάγκο Πεσματζόγλου, τον διάσημο διεθνώς Έλληνα σκηνοθέτη Ηλία Καζάν, και τους
Καππαδόκες την καταγωγή Μποδοσάκη και Αριστοτέλη Ωνάση.
Αλλά πού και
ποιά ήταν αυτή η πατρίδα μας που ονομαζόταν Καππαδοκία και ποιά η ιστορία της;
Ας σταθούμε για λίγο και στα σημεία αυτά.
Συγκλονιστικό το
θέαμα που θα αντικρίσουμε, όταν διατρέξουμε 800 περίπου χιλιόμετρα από την Πόλη
προς τα βάθη της Ανατολίας και φθάσουμε στην καρδιά περίπου της Μικράς Ασίας.
Εκεί που ευρίσκεται ή περιοχή της Καππαδοκίας, μας αναμένει ένα απέραντο
οροπέδιο με υψόμετρο γύρω στα 1000 ως 1400 μέτρα,αλλά και στο βάθος ο πανύψηλος
Αργαίος (το σημερινο Ερτζιγας), με υψόμετρο 3.830μ.,ένα σβησμένο από καιρό
ηφαίστειο, με την ιστορική Καισάρεια να κοίτεται μπροστά του. Το άλλο υψηλό όρος
είναι το ΧασάνΜελεντίζ πάνω από την Νίγδη. Η περιοχή της Καππαδοκίας, λόγω της
κεντρικής γεωγραφικής της θέσης διατήρησε ανά χιλιετίες μια εξέχουσα από
στρατιωτική και εμπορική άποψη σημασία, αλλά γνώρισε και ποικίλα πολιτισμικά
ρεύματα. Από πολιτισμική άποψη η Καππαδοκία βρίσκεται στο σταυροδρόμι πολλών,
μεγάλων και πανάρχαιων πολιτισμών, όπως του χιττιτικού, του ασσυροβαβυλωνιακού,
του περσικού, του ελληνικού ,του εβραϊκού, του αραβικού και άλλων. Αναμφιβόλως,
από τα πλέον πολιτισμικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Καππαδοκίας, είναι εκείνα
του ελληνισμού και του Χριστιανισμού, που διατηρήθηκαν ζωντανά επί δύο περίπου
χιλιετίες, αφήνοντας μέχρι σήμερα την ανεξίτηλη σφραγίδα τους, αλλά και
προκαλώντας τον παγκόσμιο θαυμασμό, παρά τις ιστορικές και πολιτισμικές αλλαγές
και αλλοιώσεις! Ετσι, προχωρώντας προς την μεγάλη καμπή του ʼλυ ποταμού (Κιζιλ
Ιρμάκ) ,στην περιοχή του Προκοπίου (το σημερινό Ούργκιουπ) (8) και του Κοράματος
(Γκιόρεμε) θα συναντήσουμε κάτι το ανεπανάληπτο, κάτι το φαντασμαγορικό. Στην
περιοχή αυτή, που είναι ευρύτερα γνωστή με το όνομα Καππαδοκία, 20.000 περίπου
ηφαιστειογενείς μικροί και μεγαλύτεροι βραχώδεις και πορώδεις κώνοι ,
φιλοξένησαν μέσα τους χιλιάδες λαξευτές εκκλησίες ( λένε ότι είναι περί τις
3.500 ) και μοναστήρια των πρώτων χριστιανικών αιώνων, αλλά και των μετέπειτα
χρόνων. Ιστορημένες οι περισσότερες με υπέροχες τοιχογραφίες,κυρίως από τοπικούς
αγιογράφους, συγκινούν και κάνουν τον επισκέπτη να εκστασιάζεται ακόμη και
σήμερα.
Ο Χριστιανισμός
δεν εδραιώθηκε εύκολα στην Καππαδοκία, και απόδειξη είναι οι τόσοι μάρτυρες πού
αγίασαν με το αίμα τους αυτή τη γη. Εξάλλου, σε μία περιοχή, όπως η Καππαδοκία,
όπου συναντήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων τόσα έθνη και ανατολικές θρησκείες,
ήταν εύλογο να υπάρξει τόσον ο θρησκευτικός συγκριτισμός, όσο και ο αγώνας
επικράτησης των θρησκειών. Αργότερα δε, από το 30 π.Χ., προσετέθη και η σκληρή
ρωμαιοκρατική διοίκηση . Μέσα σ�αυτή τη δαιδαλώδη θρησκευτικοπολιτική κατάσταση
ήταν φυσικό ότι και η διάδοση και επικράτηση του Χριστιανισμού θα αντιμετώπιζε
στις αρχές πολλές δυσκολίες.Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ελληνική γλώσσα και η
αντίσταση των Καππαδοκών έναντι των κατάκτητών και των προκλήσεων, κυρίως όμως η
δυναμική της διδασκαλίας του Ευαγγελίου ήταν εκ των κυριωτέρων αιτίων για την
επικράτηση του Χριστιανισμού επί των εθνικών και ιουδαϊκών στοιχείων της
Καππαδοκίας.
Η Καππαδοκία
μεταξύ του 4ου και 6ου αιώνα έγινε κέντρο θρησκευτικής και εκπαιδευτικής
δράσεως. Επί Μεγάλου Κωνσταντίνου μαζί με τον Πόντο απετέλεσαν ξεχωριστό κράτος
με αυτοκράτορα τον Κωνσταντίνο Αννιβαλιανό, αλλά στα χρόνια των διαδόχων του
υποβιβάσθηκε αυτή σε ρωμαϊκή (βυζαντινή) επαρχία.
Ο γενικός
χαρακτηρισμός των Καππαδοκών ως Καραμανλίδων φαίνεται ότι έλκει την προέλευσή
του από την ιστορική περίοδο των δύο αιώνων,δηλαδή του 14ου και 15ου μ.Χ.,όταν
μέρος της Καππαδοκίας, μετά την κατάργηση του κράτους των Σελτσούκων, ανήκε στο
Σουλτανάτο του Καραμάν, (στους Καραμανογουλαρί), από το οποίο ονομάσθηκε και
Καραμανία. Ετσι, το όνομα αυτό παρέμεινε και στους μετέπειτα κατοίκους της
περιοχής, οι οποίοι ονομάσθηκαν και Καραμανλίδες. Μετα δε την Αλωση της
Κωνσταντινουπόλεως (το 1453) η Καππαδοκία περιήλθε υπό την κυριαρχία των
Οθωμανών Τούρκων και έγινε μία από τις Επαρχίες του Οθωμανικού Κράτους. Η
περιοχή της Καππαδοκίας σήμερα αποτελείται από τέσσαρες διοικήσεις : την
Καισάρεια,τη Νίγδη, την Γιοζγκάτη και την Σεβάστεια.
Κατά τα νεώτερα
χρόνια οι Ελληνες της Καππαδοκίας συγκροτουσαν αμιγείς ελληνικές χριστιανικές
κοινότητες στις περιοχές της Καισάρειας και της Νίγδης,ενώ στα άλλα μέρη, σε
διάφορα χωριά, ζούσαν μαζί και Τούρκοι. Μέχρι το 1922 τον πληθυσμό της
Καππαδοκίας τον συγκροτούσαν Μωαμεθανοί, Ελληνες Ορθόδοξοι και Αρμένιοι.
Και τώρα λίγα
για την ζωή των ελλήνων κατοίκων της περιοχής αυτής. Η Καππαδοκία δεν
συγκαταλέγεται γενικώς μεταξύ των εύφορων μερών της Μ.Ασίας, επειδή είχε πολλούς
θάμνους.Είχε όμως και λειβάδια και γι�αυτό η κτηνοτροφία είχε καλή ανάπτυξη. Οι
Έλληνες της Καππαδοκίας ασχολούνταν με την κτηνοτροφία και σ�αυτήν τους
βοηθούσαν και οθωμανοί τσομπαναρέοι. Επίσης στην περιοχή της Μουταλάσκης υπήρχαν
πολλά βότανα, τα οποία ήταν χρήσιμα στην ιατρική. Σε κάθε χωριό των ελλήνων
Καππαδοκών εκτός από τα μονόροφα ή διόροφα σπίτια υπήρχαν η εκκλησία,το
σχολείο,οι βρύσες, τα χαϊράτια,τα πλυσταριά με τα πλακόνια (μεγάλες πέτρινες
πλάκες,επάνω στις οποίες έπλεναν τα ρούχα), οι φούρνοι,οι αποθήκες,τα μικρά
καφενεδάκια και η πλατεία, όπου εξελισσόταν η καθημερινή κοινωνική τους ζωή.
Είχαν και τα δικά τους ήθη και έθιμα στις γιορτές, στα βαφτίσια, στους
αρραβώνες, στους γάμους και στους θανάτους.
Ως προς τα
επαγγέλματα,οι ρωμιοί των περιοχών αυτών ήταν συνήθως κτίστες, ή σιδεράδες, ή
μαραγκοί κλπ.. Επειδή τα μέρη εκείνα ήταν ως επί το πλείστον άγονα και οι πόροι
επιβίωσης δεν επαρκούσαν, πολλοί από τους Ελληνες κατοίκους έπαιρναν τον δρόμο
της ξενητειάς , πηγαίνοντας προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής
Αυτόκρατορίας, όπως ήταν η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη, αλλά και η Αμισός Οσοι
από αυτούς κέρδιζαν χρήματα και καλλιτέρευε η κοινωνική τους θέση, θεωρούνταν
συνήθως «τσορμπατζίδες». Αυτοί κατελάμβαναν θέσεις προέδρου, επιτρόπου ή
κοινοτάρχου.
Οι Καππαδόκες
ήταν αυστηρώς προσηλωμένοι στις παραδόσεις τους και προσπαθούσαν να μεταδόσουν
τα ήθη και έθιμα των Καππαδοκών στους απογόνους τους . Επίσης ήταν δεμένοι με
την οικογένειά τους. Κυρίως από τα τέλη του 18ου αιώνα και εξής σημειώνεται μία
αναγέννηση του χριστιανικού ελληνισμού της Καππαδοκίας. Μετά δε τις
μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, που θέσπισε το Οθωμανικό Κράτος το 1856, η ελληνική
παιδεία αναπτύσσεται αλματωδώς και οι χριστιανοί Καππαδόκες ανταγωνίζονται
μεταξύ τους στην ίδρυση σχολείων στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Κατά την περίοδο
αυτή βελτιώνεται κατά πολύ και η οικονομική και κοινωνική τους κατάσταση. Το
1891 ιδρύθηκε και το «Καππαδοκικό Ορφανοτροφείο» με δωρεά των μεγάλων ευεργετών
Συμεωνάκη και Σινιόσογλου. Μεταξύ των Αδελφοτήτων γνωστή είναι η «Καππαδοκική
Αδελφότητα» που ιδρύθηκε το 1880. Μορφωτικά Κέντρα άρχισαν να αναπτύσσονται και
σε άλλες πόλεις, όπως στη Σινασό, στη Νεάπολη, στη Νίγδη κ.ά.. Το 1840 η Σινασός
αποκτά ένα από τα λαμπρότερα διδακτήρια της Καππαδοκίας, το δε 1872 και
Παρθεναγωγείο,στο οποίο θα διδάξουν και κοπέλλες από την Σινασό που σπούδασαν
στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινουπόλεως. Η εκπαίδευση κυρίως στα αστικά
κέντρα ήταν υποχρεωτική , ιδίως από τα μέσα του 19ου αιώνα και εξής. Επίσης την
ίδια περίοδο και πολλοί νέοι από την Καππαδοκία , υποστηριζόμενοι από το
Οικουμενικό Πατριαρχείο φοιτούσαν στη Μεγάλη του Γένους Σχολή ή την Ιερά
Θεολογική Σχολή της Χάλκης, και ορισμένοι από αυτούς εστέλοντο για
πανεπιστημιακές και μεταπτυχιακές σπουδές σε πανεπιστήμια της Ευρώπης. Από
αυτούς ορισμένοι εχειροτονούντο κληρικοί και άλλοι είτε προσέφεραν τις υπηρεσίες
τους ως δάσκαλοι στον τόπο της καταγωγής τους, αλλά και σε άλλες περιοχές , είτε
υπηρετούσαν το Γένος από άλλες θέσεις. Στην Καισάρεια το 1882 ιδρύθηκε η γνωστη
«Ροδοκανάκειος Ιερατική Σχολή», υψηλού επιπέδου, και υπολογίζεται ότι σ�αυτήν
μαθήτευσαν περί τα 4.000 χιλιάδες ελληνόπουλα. Η Σχολή αυτή βοήθησε και για την
διατήρηση της εθνικής συνείδησης του Γένους .
Ο εξαναγκασμός
για την αποχώρηση των Καππαδόκων ήλθε, όπως είναι γνωστόν, μετά την Μικρασιατική
καταστροφή, που είχε ως επακόλουθο τη Συνθήκη της Λωζάνης (30/1/1923) μεταξύ
Ελλάδος και Τουρκίας. Και έτσι μεταξύ Ιουνίου και Οκτωβρίου 1924, άρχισε το
μακρύ ταξίδι του ξεριζωμού, για τους Ρωμιούς Καππαδόκες, που πέρασα από την
Ανατολή στην Δύση, από την Ελλάδα της Μ.Ασίας στην Ελλάδα της Ευρώπης,
μεταφέροντας και παραδίνοντας την δάδα της ελπίδας στις επόμενες γενεές.
Σημείωση
Το πλήρες κείμενο της κ. Παυλίνας Μακρίδου-Βαρναλίδου θα δημοσιευθεί από
τις εκδόσεις του Καστρίτσειου Μουσείου. Οσοι επιθυμούν, μπορεί να τους σταλεί
ταχυδρομικά.