Του Κώστα Βούλγαρη

Είχα την τύχη να μαθητεύσω κοντά στον Θωμά Γκόρπα. Περί τα τρία χρόνια, στα μέσα της δεκαετίας του '80, η παρέα μας ήταν καθημερινή και πάντα κατέληγε σε μεταμεσονύκτιες περιπλανήσεις στο κέντρο της Αθήνας, με τον Θωμά να μιλά ασταμάτητα. Ακουγα, και σπανίως μιλούσα. Αλλωστε, ήταν σχεδόν αδύνατο να τον διακόψεις. Επιζητούσε όμως την προσοχή σου, μια λέξη, ένα νεύμα, ό,τι τέλος πάντων διατηρούσε, έστω και υποτυπωδώς, τη συνθήκη της συνομιλίας.

Ενώ σου έδινε απλόχερα έναν απίστευτο όγκο πληροφοριών και εναυσμάτων, σχεδόν πάντα ξέφευγε, από το θέμα του, από το μέτρο των πραγμάτων, σαν να τον παρέσυρε η ίδια η δίνη του λόγου του. Οι αφηγήσεις του, για πρόσωπα του λογοτεχνικού σιναφιού ή της πολιτικής και της τέχνης, συχνά κατέληγαν σε εξωφρενικά συμβάντα, που δεν συνέβησαν ποτέ, σε ακραίες πράξεις, που δεν τις έπραξαν οι αναφερόμενοι, στην απόδοση ιδιοτήτων που δεν είχαν. Χαφιέδες, ομοφυλόφιλοι, πουλημένοι σε κάθε μικρή ή μεγάλη εξουσία, κλέφτες λογοτεχνικών ιδεών ή χειρογράφων, ανομολόγητες ερωτικές σχέσεις και χυδαίες προτάσεις, χρηματισμοί και σκοπιμότητες, συνιστούσαν τον κόσμο όσων, «λίγο πριν τα τριάντα λίγο πριν τα σαράντα», έσπαζαν και περνούσαν στην άλλη όχθη, αφήνοντας στην όχθη του Θωμά τη νεανική τους ανάμνηση, ό,τι όντως άξιζε από αυτούς.

Ποτέ δεν του είπα ότι τα πράγματα δεν ήταν έτσι. Πως υπερέβαλλε, πως κατασκεύαζε δικές του ιστορίες, που δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα. Γιατί η κάθαρση δεν μπορούσε παρά να είναι μέρος και στιγμή της ατέρμονης αφήγησής του. Και έτσι συνέβη. Ενα βράδυ, μετά από επτά οκτώ ώρες γκορπικού μονολόγου και τρεις ώρες πεζοπορίας, σταμάτησε, με κοίταξε, και μου πέταξε μια φράση καταπάνω στη σημαίνουσα, δύσπιστη σιωπή μου: «Ο,τι λέω, είναι προέκταση της πραγματικότητας».

Αυτό ήταν κι ο ίδιος ο Γκόρπας. Από εδώ και το ποιητικό του στίγμα. Κολυμπούσε μέσα στα ρεύματα που συνέθεσαν το μετασουρρεαλιστικό φάσμα, και μας έδωσαν ένα πλήθος κινηματικών ή εναλλακτικών καλλιτεχνικών εκφράσεων στα χρόνια του '60 και του '70. Το αίτημα του σουρρεαλιστικού κινήματος για την ανάδειξη της «υπερπραγματικότητας», έβρισκε τώρα εφαρμογή πάνω στον ίδιο του το σώμα, στην ανάδειξη τής μετά από αυτό πραγματικότητας, που τη δημιούργησε η δράση του, η ύπαρξή του, οι τομές που επέφερε. Η μετασουρρεαλιστική προέκταση της υπερπραγματικότητας του σουρρεαλισμού, λοιπόν.

Ο Γκόρπας ανήκε σε ό,τι ονομάστηκε ελληνικό μπητ, το οποίο, ταυτόχρονα με τις αντίστοιχες πρωτοπορίες του Σαν Φραντσίσκο και του Παρισιού, έδωσε κάποια εξαιρετικά ενδιαφέροντα, όμως απελπιστικά ανολοκλήρωτα δείγματα των νέων αισθητικών προταγμάτων. Ο τίτλος της πρώτης του ποιητικής συλλογής, «Σπασμένος καιρός» (1957), σήμερα διαβάζεται ως υπαινιγμός του κατακερματισμένου μεταπολεμικού κοσμοειδώλου, επισημαίνει το ιστορικό όριο των συνεκτικών μορφών και αφηγήσεων του μοντερνισμού. Η ποίησή του συνιστά μια μετασεφερική τομή, που μόνο σ' έναν βαθμό αξιοποιήθηκε από τους ποιητές του '70.
 
Οντολογικό σημείο αναφοράς του το Πατάρι του Λουμίδη, το οποίο, φυσικά, ο ίδιος με τα κείμενά του το υπεραξίωσε και το εξιδανίκευσε ως σημείο κινηματικής αναφοράς, το κατέστησε πραγματική μήτρα ενός κινήματος που θα μπορούσε, πράγματι, να έχει υπάρξει ως πραγματικό κίνημα.

Μέντοράς του, εκεί στο Πατάρι, ο Τέος Σαλαπασίδης. Ο μόνος, σύγχρονός του, τον οποίο αποδεχόταν ανεπιφύλακτα, καθ' ολοκληρίαν. Που τον θαύμαζε και τον σεβόταν. Ηταν βέβαια ο δικός του Σαλαπασίδης, αυτός που είχε δημιουργήσει ο Γκόρπας. Μα αυτός ο Σαλαπασίδης του Γκόρπα ήταν τόσο πειστικός και γοητευτικός, που με οδήγησε, στα μέσα της δεκαετίας του '90, στην έρευνα των στοιχείων της ζωής του, των καταλοίπων του έργου του, σ' ένα αφιέρωμά μου στον Πολίτη, σ' έναν μικρό τόμο γι' αυτόν. Γιατί η αφήγηση του Γκόρπα, που πάντα ήταν προέκταση της πραγματικότητας, κατέληγε να γίνεται υλική δύναμη. Οπως ήταν φυσικό, όταν παρουσίασα τον Σαλαπασίδη που βρήκα στα περιοδικά, στα αρχεία, στις αφηγήσεις των υπόλοιπων φίλων του, διαπιστώθηκε η απόκλιση από τον Σαλαπασίδη του Γκόρπα, ο οποίος, προφανώς, δεν δέχθηκε αυτήν την πραγματικότητα, δεν συμβιβάστηκε μαζί της. Απομακρυνθήκαμε, επικοινωνούσαμε πια μέσω τρίτων. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, περνούσε από το γραφείο του Γιάννη Γκίκα, στην οδό Γερανίου. Αφηνε έναν πάκο χαρτιά, συνήθως δυσεύρετα δημοσιεύματα από παλιά περιοδικά, με το επιχείρημα πως δεν του χρειάζονταν και ίσως να ενδιέφεραν κάποιον άλλο, που όντως τον ενδιέφεραν διακαώς... Περνούσα εγώ, μου τα έδινε ο Γκίκας, και άφηνα κάποια άλλα χαρτιά, που ίσως ενδιέφεραν κάποιον... Μαζί και φύλλα εφημερίδων ή τεύχη περιοδικών που περιείχαν αναφορές, δικές μου ή άλλων, στον Γκόρπα. Ετσι πήγαμε μέχρι το τέλος.
 
Ακριβώς αυτό ήταν ο Γκόρπας και στις εξαιρετικά διορατικές φιλολογικές και γραμματολογικές του αναδιφήσεις. Προεκτείνοντας, με τη χάρη του παραμυθά, την εικόνα της δεκαετίας του '20, εξιδανικεύοντας τους καταραμένους ελάσσονες της εποχής, τοποθετώντας τους, προκλητικά, αρκετά σκαλοπάτια πιο πάνω από τους καθιερωμένους, έδειχνε προς τα εκεί όπου οδηγείται η φιλολογική έρευνα των τελευταίων ετών, δηλαδή στην ανάδειξη των νεωτερικών στοιχείων της λογοτεχνίας αυτής της δεκαετίας, καθώς και στην επισήμανση του βίαιου εξοβελισμού της από τη γενιά του '30, που την παράχωσε στην «παράδοση». Σε εκείνη την παράδοση, που για τον Γκόρπα, αλλά και για αρκετούς σήμερα, είχε δημιουργήσει, πλησιάζοντας στο 1930, τους όρους για μια διαφορετική δεξίωση των αιτημάτων του μοντερνισμού, οπωσδήποτε πιο ριζοσπαστική, γειωμένη στις νεοελληνικές πραγματικότητες∙ μια εν δυνάμει «από τα κάτω» τομή, η οποία θα παρείχε το έδαφος να ολοκληρωθεί και η αντίστοιχη του μεταπολέμου, του Γκόρπα και των συνοδοιπόρων του. Βέβαια τα ίδια έχει υποστηρίξει για τη δεκαετία του '20 και ο Αγγελος Ελεφάντης, στην πιο σημαντική στιγμή της πνευματικής του διαδρομής, όσον αφορά τα τεκταινόμενα, ακριβώς την ίδια περίοδο, στην Αριστερά («Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης»). Εδώ όμως η συζήτηση ανοίγεται σε εκτάσεις που δεν μπορεί να τις διαχειριστεί ένα σύντομο κείμενο ή κι ένα αφιέρωμα σαν το παρόν, εμφιλοχωρεί στους πυρίκαυστους κοινούς τόπους λογοτεχνίας και ιστορίας, σε μια από τις πλέον προβληματικές σχέσεις της Μεταπολίτευσης. Η ιδέα για μια συνάντηση θα χρειαζόταν ένα τραπέζι, μια υπόγεια ταβέρνα, μπόλικο κρασί, μερικά χιλιόμετρα μεταμεσονύκτιου αθηναϊκού δρόμου, ατέλειωτη υπομονή, και τον Θωμά να μιλά ασταμάτητα, να κατεδαφίζει, να τροποποιεί και να προεκτείνει κι αυτήν εδώ την πραγματικότητα, της σύμπτωσης και της συνάντησης. Θα χρειαζόταν η πολιτική πτέρυγα της Αριστεράς να δεχθεί την αισθητική της υστέρηση, ώστε να εισπράξει το διαφεύγον κέρδος που συνεχώς παράγεται στους κόλπους της.

Οπως όλες οι ωραίες ιδέες, όμως, κι αυτή θα ήταν ανεδαφική, αν αδυνατούσε να διαχειριστεί την πραγματικότητα, η οποία, επί του προκειμένου, τώρα επιστρέφει με τα ποιήματα του Γκόρπα, που κερδίζουν τη μάχη τους με τον χρόνο, παίρνοντας πίσω το αίμα τόσων και τόσων, άδοξων που 'ναι.

Του Βαγγέλη Κάσσου

Σε ένα ποίημά του, ο Θωμάς Γκόρπας καταλήγει με τους εξής στίχους: «Οσοι νομίζουν πως αντιγράφω τον Πρεβέρ / ας συνεχίσουν να διαβάζουν άλλα ποιήματα / αρκούντως σοβαρά και προοδευτικά... / Αμήν».

Οι στίχοι αυτοί έχουν δύο κατηγορίες αποδεκτών: στην πρώτη ανήκουν οι αναγνώστες της ποίησής του γενικά, και ειδικότερα εκείνοι που τον εκλαμβάνουν ως «χαριτολόγο και συντηρητικό Πρεβέρ». Σ' αυτούς ο Γκόρπας συνιστά, ειρωνικά, να συνεχίσουν να διαβάζουν άλλα ποιήματα αρκούντως σοβαρά και προοδευτικά... Στη δεύτερη κατηγορία αποδεκτών ανήκουν ορισμένοι ομότεχνοί του, με τους οποίους δείχνει να δυσφορεί, επειδή τον συσχετίζουν με τον Πρεβέρ, ενώ γνωρίζουν πολύ καλά ότι το αληθινό ποιητικό του ίνδαλμα, όπως και το δικό του ποιητικό του κατόρθωμα, βρίσκονται πολύ υψηλότερα από τον Ζακ Πρεβέρ.

Αλλά ποιο ήταν το αληθινό ποιητικό ίνδαλμα του Γκόρπα; Ο ίδιος υποστήριζε: «Εγώ έρχομαι από τον Κάλβο, τον Τριαντάφυλλο Σποντή, τον Στασινό Μικρούλη, τον Καρασούτσα, τον Βαλαβάνη, τον Παπαδιαμαντόπουλο, τον Καμπά, τον Μαλακάση, τον Λιμπεράκη, τον Βάρναλη, τον Φιλύρα, τον Καρυωτάκη. Γι' αυτό και συναντήθηκα με τον Εμπειρίκο, τον Εγγονόπουλο, τον Ελύτη, την Πολυδούρη και τον Ζώτο». Ενδεχομένως όλοι αυτοί που αναφέρει, και που υπήρξαν πράγματι οι φιλολογικές του αγάπες, να τον έχουν επηρεάσει ως προς την ουσία των ποιητικών και γενικά των πνευματικών του αναζητήσεων. Οσον αφορά, όμως, τη μέθοδο ανάπτυξης της ποιητικής του, ο Γκόρπας «μαθήτευσε» στον πολύ σημαντικό Γάλλο ποιητή Λεόν-Πωλ Φαργκ (1876-1947). Παρουσιάζοντας τον ποιητή αυτόν στο περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα (1937), ο Μήτσος Παπανικολάου (1900-1943) έγραφε: «Τα περισσότερα από τα ποιήματά του έχουν γραφτεί σε πρόζα, μα η πρόζα τους δεν έχει καμιά σχέση με τη συνηθισμένη. Είναι τόσο πλούσια και ποιητική, ώστε μόνο η λέξη «ποίημα» της ταιριάζει. Είναι κομμάτια γεμάτα αγωνία, σχεδόν γεμάτα τρέλλα, κάτι σαν το ημερολόγιο της ψυχής ενός ποιητή, όπου αναγράφονται όλες οι συγκινήσεις στη μεγαλύτερή τους ένταση. Δεν υπάρχουν λέξεις που να τις περιφρονεί. Τις παίρνει όλες, από τις πιο επιστημονικές ως τις πιο απλές, ανακατεύει την αργκό με διάφορους τεχνικούς ιδιωματισμούς, κι όταν δεν του φτάνουν αυτές, φτιάχνει μόνος του ή παραμορφώνει τις γνωστές. Και με το ανακάτωμα αυτό δημιουργεί ένα όργιο πραγματικό λέξεων, που φτάνει μέχρι παραληρήματος. Δημιουργεί τις πιο κωμικές εκφράσεις, τις πιο απροσδόκητες φράσεις, όπου η αισχρολογία ανακατώνεται με τη βλαστήμια, η ηχητική εντύπωση με το πιο καταπληκτικό συνταίριασμα ιδεών, κι όλα αυτά σαν υφασμένα με εικόνες, εικόνες νέες, καινούργιες, γρήγορες, σαν αστραπές τολμηρές».

Την ποιητική μέθοδο του Λεόν-Πωλ Φαργκ, όπως πολύ επιτυχημένα την έχει συνοψίσει ο Μ. Παπανικολάου, ακολουθεί κατά βάση ο Θωμάς Γκόρπας. Χωρίς, βεβαίως, να αντιγράφει τον Γάλλο ποιητή -δεν το είχε εξάλλου ανάγκη- ακολούθησε με συνέπεια και επιτυχία τη διδαχή του Φαργκ: το ποίημα είναι πρωτίστως ψυχική ακολουθία και δευτερευόντως ακολουθία λεκτική. Με την αφετηρία αυτή, και λαμβάνοντας υπόψη ότι η ανθρώπινη συνείδηση δεν είναι μονοσήμαντα «συνείδηση ωδικού πτηνού», ο ποιητής, εφόσον επιθυμεί να καταθέσει το ημερολόγιο της ψυχής του με απόλυτη ειλικρίνεια, οφείλει να μην αποκλείει ούτε την αισχρολογία ούτε τη βλαστήμια, αφού με αυτές αποδίδονται επακριβώς αντίστοιχα «σκληρά συναισθήματα», που δεν απουσιάζουν από καμιά ανθρώπινη συνείδηση.

Πρόκειται, ασφαλώς, για μια ποιητική μέθοδο υψηλής διακινδύνευσης. Ο Γκόρπας την επωμίστηκε με θάρρος. Για την επιτυχία, όμως, του εγχειρήματος, το θάρρος του αυτό δεν θα ήταν αρκετό, αν δεν υποστηριζόταν, όχι μόνον από ένα γνήσιο ποιητικό ταλέντο, αλλά και από μια διαρκή άσκηση στη «μέθοδο της ψυχικής ακολουθίας» στην ποίηση. Στον Γκόρπα συνέτρεξαν οι τρεις αυτές προϋποθέσεις και το αποτέλεσμα υπήρξε εξαιρετικό. Για παράδειγμα, είναι ο μόνος Ελληνας ποιητής που κατάφερε να τιθασεύσει αισθητικά τη «λέξη του Καμπρόν» (πρβλ. το ποίημά του «Νυχτερινή έξοδος» από τη συλλογή «Παλιές ειδήσεις» [1966], τώρα στον τόμο «Τα Ποιήματα» [1957-1983], εκδόσεις Κέδρος 2006, σελ. 42-43), κάτι που δεν κατάφερε ούτε ο Οδυσσέας Ελύτης, ο απαράμιλλος αυτός τεχνίτης στη «μέθοδο της λεκτικής ακολουθίας» στην ποίηση (πρβλ. την ποιητική σύνθεσή του «Μαρία Νεφέλη» [1978], τώρα στον τόμο «Ποίηση», εκδόσεις Ικαρος 20054, σελ. 415).

Η κατακραυγή του κίβδηλου

Του Γιώργου Λίλλη

Η καλλιτεχνική πορεία του Θωμά Γκόρπα δεν επηρεάστηκε από εγχώρια λογοτεχνικά ρεύματα αλλά από το κίνημα των μπητ, την αίσθηση της απόλυτης ελευθερίας του «Δρόμου» του Κέρουακ, την επαναστατικότητα του Μπάροουζ, το «Ουρλιαχτό» του Γκίνσμπεργκ, ενωμένα σ' ένα προσωπικό όραμα όπου κυριαρχεί η μυθολογία έντονων εικόνων και βιωμάτων. Η περιπλάνηση, η συνειδητοποίηση του κατακερματισμού των ιδανικών, η αγάπη του για το λαϊκό χωρίς να ολισθαίνει στον λαϊκισμό, καλλιτέχνης που με πάθος υπερασπίστηκε την ιδιαιτερότητά του να μιλά αληθινά χωρίς να φοβάται τις επιπτώσεις του κοινωνικού του εγκλεισμού.

Τα ποιήματά του αντικρούουν την καθεστηκυία τάξη. Οι στίχοι του κυοφορούν έναν επαναστατικό δυναμισμό στον πυρήνα τους, η φωνή του αντικατοπτρίζεται πιστά στα πιστεύω του, συνδράμει στην κοσμογονία τους, στην πιστή αναπαράσταση ενός φθίνοντος κόσμου. Στυλίτης της ανορθόδοξης γραφής, μοναδική περίπτωση στα εγχώρια λογοτεχνικά μας είδη, δεν κατατάχθηκε σε γενιές, η γλώσσα του πηγάζει από τις πιο ακραίες εκφράσεις της ελληνικής, πατώντας σ' ένα λαϊκό πρότυπο, που κι αυτό κλίνει προς την αργκό και τη γλώσσα του περιθωρίου. Και πίσω απ' όλο αυτό το γυμνό τοπίο, όπου τα γεγονότα καταγράφονται με το ψυχρό μάτι ενός αμφισβητία, ο Γκόρπας δημιούργησε την εικόνα ενός τρυφερού αντισυμβατικού:

Παντού πωλούνται οικόπεδα παντού
πωλούνται φάρμακα ακριβά για τις αρρώστιες που δεν ήρθανε ακόμα.
Ηδη οι «τυχεροί» και οι «έξυπνοι» ψάχνουν πυρετωδώς
μες στις αυριανές μας σκέψεις...
Ηδη αποθηκεύονται νέες πουστιές νέες ρουφιανιές και Δυστυχώς ακόμα...
Δελφοί πού είναι λοιπόν οι γκάνγκστερς
που θα διανυκτερεύσουνε στα μπιχλιμπιδωτά οτέλς σου
πού είναι των μεγαλομπακάληδων οι κόρες
που τις κατατρυπάνε εσατζήδες και ποδοσφαιριστές
πού είναι οι σαφρακιασμένοι κινηματογραφικοί αστέρες
που πίνουνε χασίσι για όλους τους μπουζουκτσήδες της Ελλάδας

Αποφεύγοντας την καλολογία, ο Γκόρπας οδήγησε τον εαυτό του στα όρια της ποιητικής έκφρασης. Η αισθητική του καταχράται το ωραίο, επιλέγει να αναπαραστήσει το προϋπάρχον παράλογο που βρίσκεται γύρω μας με την ελευθεροστομία του, μια τεχνική απελευθέρωσης από τα δεσμά να ειπωθούν όλα με τον πιο ωραίο τρόπο. Καταλύει τους κανόνες, απελευθερώνεται από τους καθιερωμένους λογοτεχνικούς τρόπους έκφρασης και επιβάλλει στη φωνή του την ιδιοτροπία της ανατρεπτικότητας. Μάχιμος της ευκολίας, κοινωνικά περιθωριοποιημένος, ανένταχτος, άσκησε καυστική κριτική, τάχθηκε ενάντια σε κάθε τι που στρεβλώνει την αλήθεια και λοβοτομεί την προσπάθεια να παραμείνει ο άνθρωπος ακέραιος στην πνευματικότητα που αντιπροσωπεύει:

Ο Μπάμπης ο Χαράλαμπος ο Χάρης
αστήρ δεν έγινε του σινεμά μα έγινε πορτιέρης
με μόνιμη γυναίκα και με καθαρά πουκάμισα επιτέλους
και σίγουρα τσιγάρα και τέρμα τα όνειρα
πήζοντας στα χαμόγελα των ψεύτηδων και των χέστηδων της ζωής.

Μ' αυτόν τον τρόπο, ο Γκόρπας εξελίσσεται σ' έναν προφήτη του καιρού του. Το ότι δεν φοβάται να μιλήσει χωρίς περιστροφές, προσφέρει στον λόγο του το σθένος μιας ειλικρινής φωνής, σ' έναν κόσμο παραμορφωμένων ειδώλων και ψεύτικων ομολογιών. Με την ευθύτητά του, όσο κι αν σοκάρει μερικές φορές, όσο κι αν επιφανειακά τα ποιήματά του έχουν την τάση να υπερβάλλουν, όσο κι αν η γραφή του ολισθαίνει σε γλωσσικές παραδοξότητες, ο Γκόρπας κατέγραψε δραματικά την πάλη του με τον ίδιο του τον εαυτό, σ' έναν κόσμο που του φαινόταν αδύνατον να ενταχθεί. Παρέμεινε αντισυμβατικός, εχθρός της απλούστευσης, ένας οργισμένος έφηβος εγκλωβισμένος στο ενήλικό του σώμα, σε μια εποχή όπου οι πνευματικά ελεύθεροι αποκόβονται, και τέλος αποτραβιούνται ηθελημένα από τις δραστηριότητες της κοινωνικής τους δράσης. Στο έργο του διακρίνεται έντονα αυτή η αντιπαλότητα, αυτό το άγχος για την αναμέτρηση με το κίβδηλο, η αγωνία να διαφυλάξει τα όνειρα και τις αξίες του. Ενας εύθραυστος άνθρωπος που φόρεσε το προσωπείο του αναρχικού για να προστατευτεί από την εξουσία των πνευματικών λόμπι. Τα ποιήματά του κρύβουν στον πυρήνα τους την ευαισθησία του, έναν λυρικό τόνο που έρχεται σε αντίθεση με τον επαναστατικό του λόγο. Εκεί κρύβεται η αθωότητά του, η ποιητική του ευδαιμονία.

Ο Γκόρπας ανήκει στους καλλιτέχνες οραματιστές. Το έργο του είναι μια πραγματεία πάνω στην υπαρξιακή αγωνία του πνευματικού ανθρώπου ο οποίος συνειδητοποιεί τον εγκλεισμό του. Η γραφή του γίνεται ένας τρόπος υγιούς αντιδιαστολής του ψέματος και της αλήθειας. Χρήσιμος όσο ποτέ άλλοτε, ειδικά στην τελματώδη πνευματική περίοδο που διανύουμε, κοιμούμενων συνειδήσεων και ευκολίας, ο Γκόρπας προφητεύει τον εκφυλισμό των αξιών, τάσσεται υπέρμαχος της ελευθερίας και συγχρόνως αντιτάσσεται στην υποδούλωση του ανθρώπου. Το αιρετικό του κήρυγμα, κατακραυγή ενάντια στο κίβδηλο.

Στον Μεγάλο Δρόμο του Γκόρπα

Του Βασίλη Ρούβαλη

Κάθε ποίημα του Θωμά Γκόρπα περιέχει ένα μείγμα μελαγχολικού στοχασμού και διάθεσης ανατρεπτικής, σκαμπρόζικης ίσως, αλλά ταυτόχρονα επιζητούμενης, ενώπιον της πραγματικότητας που προσδοκούσε να απαθανατίσει το βλέμμα του. Η γενιά που δεν βίωσε την «πικρή εποχή», εννοώ η δική μου (η βιολογική αλλά και λογοτεχνική), είναι δύσκολο να τοποθετηθεί επακριβώς απέναντι στη νοηματοδότηση του γκορπικού σύμπαντος. Αποφεύγοντας λοιπόν την παγίδα της φιλολογικής ανάλυσης, γύρω από τους τρόπους διείσδυσης ή περιγραφής αυτού του σύμπαντος, το ενδιαφέρον μπορεί να εστιαστεί τόσο στην απευθείας θεώρηση του ποιητή από τον σημερινό αναγνώστη όσο και στη «συνομιλία» του με τους νεότερους δημιουργούς: ο ποιητής προβάλλει εαυτόν στο παρόν με την πατίνα του χωροχρόνου του, η αλήθεια -η εξομολογημένη ποιητική κατάθεσή του- δεν αμφισβητείται ή δεν δύναται να αμφισβητηθεί a priori χάρη στην καθαρότητά της, με άλλα λόγια η ειρωνεία, η συγκατάβαση, η μοχθηρία, ο ενθουσιασμός, η με όρους παράδοση αλλά και η έξαψη των στίχων του, είναι αυθόρμητες, βεβαιωμένες κι ακέραιες εκφάνσεις του εγώ του.
Γράφοντας, επί παραδείγματι:

(...) Φυλάγοντας τη νιότη ξέρω πως φυλάγω το λαό / χίλιες φορές τους προδομένους αγαπώ / έχω τον ήλιο μα δεν παίζω το Θεό / τον ήλιο τον μοιράζω όλον στους φτωχούς / τους φίλους μου μοιράζω σε φυλάκια εφόδου / στους τόπους ταξιδεύω με τους στεναγμούς / και το εισιτήριο ποτέ ποτέ μετ' επανόδου

θέλει να εμπαίξει το δικό του «παρών» στην εποχή που έζησε, ενώ σ' αυτό το παιχνίδισμα (γνώριμο μέσον της ποιητικής του) προσδίδει τον χαρακτήρα ήπιας καταγγελίας και ψύχραιμης πραγματογνωμοσύνης. Αναλυτικότερα, ο Γκόρπας διαθέτει την ιστορική αίσθηση, κι ως εκ τούτου γνωρίζει ότι η συνεισφορά του στην αποτίμηση του κόσμου μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα από την αυτοκριτική, το σαρδόνιο χαμόγελο, την πλάγια υπόδειξη του μέλλοντος. Γι' αυτό:

(...) Δεν έχει απομείνει τίποτε για να προπαγανδίσουμε / τίποτε δεν μπορούμε πια να θυμηθούμε - για το καλό μας...

και την ίδια στιγμή κοιτάζει σαρκαστικά γύρω του:

Το παν σ' αυτό τον τόπο / είναι να λησμονάς / να βρίσκεις και τον τρόπο / μπριζόλες να μασάς. / Μπριζόλες «γκόμενες» και γιωταχί / ιδού οι Ελληνες σκατοαστοί.

είτε άλλοτε ενδοσκοπεί, ξεδιπλώνει τα μύχιά του, για να μαρτυρήσει το πραγματικό ζητούμενο, το ουσιώδες και καταληκτικό:
 
(...) παλιές φωτογραφίες και μακρυμπάνι της μνήμης / πεταλούδα που γλιτώνει απ' τη φωτιά / φωτιά που γλιτώνει απ' τα νερά / χαρά που γλιτώνει απ' τα γεράματα / βιολέτες σ' άσπρο λαιμό / άσπρο άλογο που τρέχει σε μαύρο ουρανό / μαύρος ήλιος καλοκαιρινός / άσπρος ήλιος χειμωνιάτικος / λεμόνι κάρβουνο γλυκό του κουταλιού / νύχτα στρωμένη τσιγάρα / λέξεις...

Ο Γκόρπας συγκαταλέγεται στους εκπροσώπους της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, αλλά, τουλάχιστον με τον τρόπο που διαβάζω κι αντιλαμβάνομαι τις ακίδες της ποίησής του, «κλείνει το μάτι» στην εμμονή όλων όσοι πιστεύουν αφελή και υποχόνδρια την περιοδολόγηση και την ομαδοποίηση των ποιητών: καθένας γράφει για τον εαυτό του με φιλοδοξία και έπαρση, αποστασιοποιημένος από το κοινό γίγνεσθαι και πεπεισμένος για την πραγματική πραγματικότητα που πλάθει εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή. Ο Γκόρπας είναι σύγχρονος, με άλλα λόγια προσεγγίσιμος και διεισδυτικός, ισορροπημένος στην αντίληψη περί ποιητικής πράξης και συνάμα καλπάζων με το θυμικό του, κάποτε απρόβλεπτος ή και υπερβατικός στους στόχους του.

Δεν έχουν σημασία οι διάφοροι χαρακτηρισμοί για την προσωπικότητά του: αθυρόστομος, περιθωριακός, προλετάριος ή χολωμένος ιδεαλιστής, ακατάσχετος ρομαντικός, ρεμπέτης ή λαϊκός πανηγυριώτης της Ρούμελης, συνθηματολόγος και ρεαλιστικός σκιαγράφος της γειτονιάς, της πόλης, της χώρας του. Οχι, ο Γκόρπας αποτελεί μια γνήσια ποιητική φωνή -φέρνοντας συνειρμικά στον νου το curriculum vitae του Νίκου Καρούζου- που αφουγκράζεται την αμφισβήτηση και την ανατροπή ως σίγουρα κι αποδοτικά αξιακά συστήματα, με στίχο-ανάσα που ηχεί δυνατά, με γλώσσα αυθεντική και νευρώδη (τη λεγόμενη και «γκορπική»), με προτάσεις ισοπεδωτικές, γύρω από την πολιτική και κοινωνική εξέλιξη, τη θέση του καλλιτέχνη ενώπιον των σειρήνων της εποχής του, κι αντίστοιχα την ιδεατή πρόσληψη της ποίησης από τον πομπό και τους δέκτες του.

Η χειμαρρώδης εκφορά του λόγου του φαίνεται αμέσως:

Εγώ αγαπώ τον Κάλβο εσύ το Σολωμό / μας χωρίζει μια αλλαγή βλέμματος / ή άβυσσος;

όπως και η κραυγή του:

(...) Η Ελλάς ανέκαθεν υπήρξεν / αξιέραστος κόρη της οποίας οι σπουδαίοι ερασταί /  (όρα και στρατηγόν Μακρυγιάννην) / παραμένουν / ακόμα μέσα στα χαρτιά αμελέτητοι και μακρινοί / συγγενείς / δια την λεγομένην μάζαν που με κάτι / ψευτογκόμενους / που τους αλλάζει σαν πουκάμισα / καλά τα περνάει - α! ονόματα δε λέμε...

Όταν λέει ότι «Οι ποιητές λιγόστεψαν αμάν πόσο λιγόστεψαν / κ' οι φίλοι...», θέλει να υπενθυμίσει, προς κάθε αποδέκτη, ότι όσο κι αν οι πολλαπλές αλλαγές φαίνεται να επηρεάζουν τον σύγχρονο άνθρωπο, παραμένει η ηθική που πρεσβεύει ο λόγος. Γιατί είναι φανερό ότι δημιουργεί προϋποθέσεις για επανεξέταση της ποίησης ως οργάνου διαμαρτυρίας ή ως πεδίου έκφρασης του ατομικού και του συλλογικού, κι επιπλέον ότι συναισθάνεται προτιμότερη τη δική του ουτοπία, τους δικούς του κανόνες στο ποιητικό παιχνίδι. Επειδή στην ποίησή του απέφευγε να μακρηγορεί, ας επισημανθεί ο υπόρρητος λυρικός κυνισμός του, όπως φαίνεται στον παραπάνω στίχο, η δραματικότητα κι ο άναρχος αισθητικός διάκοσμος που επιλέγει. Ενα ακόμη δείγμα, συμπληρωματικά: Στην Ελλάδα / πλειοψηφούν συντριπτικώς τα ερείπια / δεξιά κι αριστερά και μεταξύ αυτών πάλι ερείπια / όπως λογουχάρη οι Δελφοί / Ντέλφι για τους ξένους μας... 

Ο Γκόρπας διαβάζεται με την ελευθεριότητα που ο ίδιος πρεσβεύει στα ποιήματά του. Η χαρμολύπη του είναι επίκαιρη, όπως κι ο σχολιασμός του αντισυμβατικός, και οι εξάρσεις του, οι εκφραστικές και νοηματικές, συν-κινούν. Γι' αυτό, κατά τη γνώμη μου, δεν υπάρχει κανένας λόγος να δοκιμάσει κανείς να ολοκληρώσει το πορτρέτο του ποιητή, να τον αναλύσει αποδομητικά ή να τον εξυψώσει σε κάτι διαφορετικό απ' ό,τι συνεχίζει να είναι. Και είναι ο ίδιος μέσα από τα ποιήματά του:

(...) Και τούτο δω τ' αβάσταχτο ποίημα που βγαίνει σαν παιδί μέσα απ' τα σπλάχνα μου ωραίο χυδαίο τρομερό επιδεκτικό σε βίαιες αντιδράσεις χωρίς αρχή και χωρίς τέλος ένα Χαίρε σε σας που τώρα περπατάτε στο Μεγάλο Δρόμο μ' όλη μου την πίστη μ' όλη μου την αγάπη ένα Χαίρε που σκίζει στα δυο το Τώρα στο Χτες και στο Αύριο...

Του Γιώργου Μπλάνα

Αν πρόκειται για την ποίηση, η ψυχή -η ψυχή εν γένει- μπορεί να είναι ένα πλάσμα ολόκληρο και ξεχωριστό, με τη δική του ιστορία, μια ιστορία που ξεπερνά την ιστορία κάθε ψυχής και σέρνεται από την καταβολή του λόγου που ισορροπεί άναρχος και ανυπότακτος στην άκρη της γλώσσας -όχι του λόγου που τακτοποιεί τα έγγραφά του στο δημόσιο γραφείο ιστορικής ευταξίας- και χώνεται στα πράγματα για να φτάσει εκεί που δεν φτάνουν τα δάχτυλα. Γι' αυτό ίσως ένας μισθοφόρος σαν τον Αρχίλοχο, κι ένας κλέφτης σαν τον Βιγιόν, κι ένας φτωχοδιάβολος σαν τον Ορχάν Βελλή, κι ένας χωριάτης σαν τον Γκόρκι, κι ένας εργάτης σαν τον Μπουκόβσκι, δεν αρκέστηκαν στη χρήση των πραγμάτων, αλλά άπλωσαν τις λέξεις τους κατεπάνω τους. Ψαύεις με τα δάχτυλα, ψαύεις και με τις λέξεις, αλλά πιο βαθιά. Και ψαύεις με τις λέξεις, γιατί νιώθεις λίγο τυφλός μέσα στην πράξη των δαχτύλων και κάπως φωτισμένος μέσα στην ταχύτητα των λόγων. Τότε ίσως η ποίηση να είναι μια αποκάλυψη ή μια σειρά αποκαλύψεων με πρακτικό χαρακτήρα. Ας είμαστε ρεαλιστές: άλλοι βιδώνουν βίδες και άλλοι σχεδιάζουν ουρανοξύστες. Πόσες βίδες έχει ένας ουρανοξύστης;
 
Ο Θωμάς Γκόρπας, ένας άνθρωπος που διέσχισε τον βίο του σαν αγρίμι που χτυπιέται στο κλουβί του, και δεν απαίτησε ποτέ τίποτε περισσότερο από μια νυχτερινή γωνιά για να καπνίζει και να γράφει ποιήματα (παρ' όλο που ουκ ολίγα ποιήματά του είναι αποτέλεσμα βαθύτατης σκέψης και εκφραστικής αρτιότητας), έθεσε  με τρόπο χαρακτηριστικό τη σχέση της ψυχής με την ποίηση. «Ποίηση», λέει κάπου, «είναι ένας χαρταετός, που ξέφυγε απ' τα χέρια μικρού παιδιού». Λέει, αλλά τι λέει ο στίχος του; Λέει πως η ποίηση σχετίζεται πάντα με το πρωτογενές πάθος του παιδιού, που θέλει να γνωρίσει τον κόσμο για να ξεφύγει από τον πόνο της βαριάς πτώσης του σ' αυτόν. Λέει πως η ποίηση είναι ένα παιχνίδι με το ουράνιο στοιχείο. Λέει πως η ποίηση είναι ο σπαραγμός που βιώνεις, όταν τα ποιήματα γεννιούνται από τα χέρια σου, μαθαίνουν να πετούν στα χέρια σου, και ύστερα σε ξεπερνούν ως οντότητες ανάερες. Λέει πως τα ποιήματα έχουν γήινα υλικά, αλλά απευθύνονται στον πνευματικό ορίζοντα του πάθους. Αυτά λέει και έτσι πρέπει να τον διαβάσουμε τον Θωμά Γκόρπα. Αλλιώς, δεν έχουμε πολλές πιθανότητες να κερδίσουμε κάτι από την ποίησή του. Οπως δεν θα είχαμε καμιά πιθανότητα να κερδίσουμε κάτι από την ποίηση του Αρχίλοχου, αν παραβλέπαμε την οδηγία του: «Δουλειά μου ο πόλεμος και η ποίηση επίσης».

Ο Θωμάς Γκόρπας έγραψε ποίηση με καθημερινά υλικά και καθημερινές μεθόδους και καθημερινούς ρυθμούς. Η ποίησή του έχει την επιθετικότητα με την οποία οι σκληρές επιφάνειες του γύρω μας κόσμου αρπάζουν αμέσως τις βολικές ιδέες και τις κάνουν τμήμα τους. Πρόκειται για την παραγωγή ενός είδους αλήθειας που ακυρώνει συνεχώς την αξία των ιδεών, αλλά με έναν τρόπο θρηνητικό, σαν να μην ήταν τα πράγματα απόλυτα σίγουρα για τον εαυτό τους, σαν να γυρεύουν πάντα μια θέση ανάμεσα στις ιδέες, αλλά όχι απαρνούμενα την ύπαρξή τους. Η εμπειρία αυτή δεν είναι καθόλου εύκολο να μελετηθεί -από την κριτική σκοπιά- γιατί τα στοιχεία της δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Αποτελεί μέρος ενός αιτήματος αρκετά αρχαίου, το οποίο όμως τέθηκε με κάποια ξεχωριστή ένταση στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν οι λαϊκές μάζες εισέβαλαν, για μίαν ακόμα φορά, στο ιστορικό προσκήνιο. Πρόκειται για τη διεκδίκηση του δικαιώματος της ποίησης να θεμελιώνεται στο βίωμα του ποιητή και όχι στο υλικό της προηγούμενης ποίησης. Ο Μαγιακόβσκι το έθεσε διαυγέστατα στο δεύτερο τεύχος της επιθεώρησης Λιεφ, στα 1923: «Εσείς που τάχα λέγεστε ποιητές! Πότε θα πετάξετε επιτέλους τις μεταξωτές σας λύρες; Πότε θα καταλάβετε πως το να γράφετε για καταιγίδες μόνο απ' όσα διαβάσατε στις εφημερίδες είναι σαν να μην γράφετε καθόλου για καταιγίδες;». Και το διερεύνησε με σαφήνεια ο Ιωσήφ Φρήντμαν, στο δοκίμιό του «Η Προλεταριακή Λογοτεχνία στις Η.Π.Α.»: «Οποιον ρόλο κι αν έπαιξε η τέχνη στο παρελθόν, όποιο ρόλο κι αν παίξει στην κοινωνία του μέλλοντος, οι σημερινοί κοινωνικοί αγώνες την έκαναν ένα είδος ανταρτοπόλεμου. Συχνά, ο συγγραφέας που αντιμετωπίζει τον σύγχρονο κόσμο από την οπτική γωνία του προλεταριάτου, δεν είναι καν εργάτης. Ο πόλεμος, η ανεργία, η οικονομική κρίση που απλώνεται σαν επιδημία, συνδέουν τους συγγραφείς της μεσαίας τάξης με το προλεταριάτο. Η εμπειρία τους γειτονεύει ή ταυτίζεται με την εμπειρία της εργατικής τάξης. Βλέπουν την προηγούμενη ζωή τους, και τις ζωές των γύρω τους με άλλα μάτια. Ο τρόπος με τον οποίο συλλαμβάνουν την εμπειρία σχετίζεται με την κοινωνική τάξη στην οποία αυτόβουλα προσδέθηκαν. Γράφουν από την πλευρά του προλεταριάτου, δημιουργούν αυτό που ονομάζουμε προλεταριακή λογοτεχνία».

Αναγκαστικά, από αυτήν την ποίηση, την ποίηση που ονομάστηκε σε παγκόσμιο επίπεδο «Προλεταριακή», με τελευταίο μεγάλο εκπρόσωπό της -στο ανάλογο αμερικανικό ρεύμα- τον Τσαρλς Μπουκόβσκι, δεν μπορούμε να ζητήσουμε παρά μόνο πτήσεις ξαφνικές, που συχνά οδηγούν σε εξαιρετικές αλήθειες, έστω και αν δίνουν την εντύπωση μιας απότομης πτώσης. Ωστόσο, είναι μονάχα η στάση του ποιητή απέναντι στο βίωμά του, και όχι η τέχνη του καθ' εαυτή, που τον τοποθετούν σε μια «τάξη» γραμματολογική. Γιατί, νομίζω, πολύ λίγοι ποιητές θα είχαν την ετοιμότητα ή την ικανότητα να διακινδυνεύσουν δυο στίχους, όπως οι παρακάτω του Θωμά Γκόρπα:
      
Οταν παλιώνουν οι πατάτες,
φυτρώνουν.
Οταν παλιώνουν τα όνειρα,
λυτρώνουν.

Η δαιμόνια τεχνική των δύο αυτών στίχων υποβάλει αμέσως δύο άλλες ιδέες, πως οι πατάτες μπορεί να λυτρώνουν και τα όνειρα να φυτρώνουν. Ο σαρκασμός τινάζει στον αέρα τα πάντα, με τον ίδιο τρόπο που ένα παιδί θέλει να διαλύσει τα πάντα γύρω του, όταν του φεύγει από τα χέρια του ο χαρταετός του. Εν πάση περιπτώσει, ο κόσμος μας είναι ήδη από καιρό τόσο χαλασμένος, ώστε καθένας άνθρωπος -και ο ποιητής- θα μπορούσε να κερδίσει αρκετά αν εκχωρούσε στον εαυτό του ένα απλό πιάτο με πατάτες, αφήνοντας τα όνειρα να φυτρώσουν μέσα του. Οσο πιο δύσκολη γίνεται η ζωή γύρω μας, τόσο καλύτερα μπορούμε να εκτιμήσουμε την ποίηση του Θωμά Γκόρπα. Είναι ένα είδος επαναστατικής δράσης, και όχι παρηγοριάς, οι στίχοι του.